Menselijke aspecten in het rivierkleilandschap & IJssel

Sinds 2000 v.C. is het rivierenlandschap bewoond. De oeverwallen, stroomruggen en donken werden gebruikt om op te gaan wonen, omdat deze plekken hoger lagen. Daardoor waren ze een perfecte bescherming tegen overstromingen en de grond was ook nog eens vruchtbaar en makkelijk te bewerken.

Ontginning en dijkenbouw

De eerste dijken werden niet langs de rivier aangelegd, maar loodrecht op de rivier. Dit deed men om het opkomende water uit de kommen tegen te houden. Dit soort dijken worden dwarsdijken genoemd. Later werden de achterdijken en de rivierdijken aangelegd. Zo ontstond een gesloten systeem van dijken. Door de dijken had de rivier minder mogelijkheden om haar overtollige water af te zetten. Daardoor kwam de rivier nog hoger te liggen dan het omringende land.

Binnen Nederland zijn twee typen dijken: de primaire waterkeringen en regionale waterkeringen, die vaak secundaire waterkeringen worden genoemd. De primaire waterkeringen beschermen ons tegen het buitenwater, het water dat oncontroleerbaar kan stijgen zoals op zee, de grote rivieren, het Markermeer en het IJsselmeer.

De regionale waterkeringen beschermen ons tegen het binnenwater in meren en kanalen. In het westen van Nederland zijn dit vaak boezemkaden. De boezem is dat deel van het oppervlaktewater dat geen vast peil heeft en is vaak onderdeel van een polder.Onder de regionale dijken vallen ook slaperdijken.

Wielen en overslaggronden

Door de dijken konden de rivieren hun overtollige water niet meer afvoeren naar de kommen. Hierdoor was er meer kans op dijkdoorbraken en dit gebeurde ook regelmatig. Denk maar eens aan de dijkdoorbraken in Zeeland (1953). Wielen ontstonden doordat dijken doorbraken. Door het rondkolkende water zijn diepe gaten ontstaan, nu vaak kleine, diepe poelen. Bij het doorbreken was de kracht van het water vaak zo groot, dat de dijk niet meer te dichten was. Om de wiel werd dan een nieuw stuk dijk gebouwd. Andere woorden voor een wiel zijn waai of kolkgat. Bij een doorbraak wordt het oeverwalmateriaal (zand en grind) uit het kolkgat een stuk verder afgezet. De gronden waarop het oeverwalmateriaal werd afgezet worden overslaggronden genoemd.

De beteugeling van rivieren

Bandijken en winterdijken werden aangelegd om overstromingen te voorkomen. In het begin werden deze dijken veel te laag en te smal gemaakt. Deze dijken werden pas verhoogd en verbreed vanaf 1950. De winterdijken moesten zo ver mogelijk van de rivierbedding afliggen zodat de rivier genoeg ruimte had om bij hoog water, het overtollige kon af zetten. De ruimte tussen de winterdijk en de rivierbedding werden uiterwaarden genoemd. De uiterwaarden vormen meestal een open landschap.
Om te voorkomen dat de uiterwaarden bij elke rivierstijging overstroomden zijn zomerdijken (zomerkaden) aangelegd. Deze dijken voorkomen dat de uiterwaarden overstromen bij een lichte rivierstijging. Deze zomerdijken werden dan ook dicht bij de rivierbedding aangelegd.

Omdat de uitwaarden vaak overstromen worden ze vaak gebruikt als weiland of hooiland. Dit land is van goede kwaliteit omdat er bij elke overstroming weer nieuw slib wordt afgezet. Dit slib is natuurlijk heel vruchtbaar.

In de rivieren worden vaak kribben aangelegd. Kribben zijn lage, stenen pieren die loodrecht op de stroomrichting staan. Bij laag water vernauwen deze kribben de stroomgeul. Zo blijft de stroomsnelheid snel genoeg om het slib in beweging te houden, wat tot gevolg heeft dat de rivier diep genoeg blijft. De schepen kunnen zo makkelijker door de rivier varen. Deze kribben worden om de paar 100 meter aan beide zijden van de rivier in het zomerbed aangelegd. Op die manier wordt ook het meanderen van een rivier voorkomen. Om uitschuring van de oevers te voorkomen worden strekdammen aangelegd. Zij liggen parallel aan de stroomrichting en dienen de uitschuring van de stootoevers tegen te gaan.

Uiterwaarden

Een uiterwaard is het gebied tussen een winterdijk en de zomerbedding langs een beek of rivier, vaak begrensd door een zomerdijk. In seizoenen met een grote waterafvoer kunnen de uiterwaarden onder water lopen, waardoor de bedding van de rivier breder wordt en er minder gevaar is voor overstromingen.

Uiterwaarden van de Ijssel

Door de uiterwaarden van een zomerdijk te voorzien, is het land erachter constanter droog. Dit is handig voor boeren die de uiterwaarden vaak gebruiken als weide voor hun vee. Uiterwaarden worden ook wel de buitendijkse gronden of gebieden genoemd.

In de uiterwaarden komt een rijke flora en fauna voor. Daarom willen steeds meer mensen dat de zomerdijken worden verwijderd zodat de natuur zich in de uiterwaarden kan herstellen. Ook kunnen de uiterwaarden dan gebruikt worden als verbindingen tussen verschillende natuurgebieden. Daarnaast kunnen er ooibossen ontstaan als de uiterwaarden worden uitgegraven en de oude geulen worden verdiept.

De uiterwaarden kennen meer waardevolle elementen, zoals strangen (oude rivierlopen). Ook komen er afgesneden meanders en buitenwijkse wielen voor. De uiterwaarden bestaan uit heel veel mooie natuurelementen die in stand moet worden gehouden.

Dijkverhoging en dijkverzwaring

Niet alle dijken zijn even stevig, ze rusten op slecht staal. Het zijn voornamelijk de zandlagen onder de dijken, die problemen veroorzaken. Als er een lange tijd een hoge waterstand is, kan het rivierwater onder de dijk komen. Dit verschijnsel noemt men kwel. Door het water dat onder de dijk komt, kunnen zanddeeltjes met de rivier meegevoerd worden. Zo kan er een geul onder de dijk ontstaan. Dan is het mogelijk dat de dijk bezwijkt en verzakt. Dit wordt een dijkval genoemd.

Een oplossing voor dit probleem is het aanbrengen van een verticaal kleischerm in de ondergrond, aan de buitenkant van de dijk. Zo kan het water niet meer onder de dijk komen. Andere manieren zijn de dijk verzwaren en ophogen. Tegen de dijkverzwaring zijn de laatste tijd veel protesten omdat anders een deel van de uiterwaarden moet worden opgeofferd.