Archeologie in Nederland

Grondschatten, grafvelden, Romeinse schepen. Steeds weer doen archeologen spectaculaire vondsten. Echter worden er de laatste jaren geen 'grote' ontdekkingen meer gedaan in Nederland. Hoe zit het op dit moment eigenlijk met de archeologie in Nederland? Het is raar. Denkend aan archeologen, zie je mannen en vrouwen met een schop laag voor laag de grond afschrapen. Ze leggen skeletten bloot, rapen vuurstenen pijlpunten op, of ze verzamelen scherven van potten. Ze doen er alles aan om te voorkomen dat historisch materiaal vergaat. Dat is het doel van iedere archeoloog: het verleden tastbaar houden. Alleen is in de laatste jaren hun werk zelf op de schop gegaan. Want hoewel ze allemaal graag iets schitterends vinden, moeten archeologen eigenlijk zo veel mogelijk historisch materiaal in de grond laten liggen.

Kijken zonder graven

De reden waarom is erg simpel. Spullen die al eeuwen of langer begraven liggen, zullen het beste geconserveerd blijven als je ze op dezelfde plek houdt. Dat wil dus zeggen: onder de grond. Zodra je het materiaal blootlegt, kan het namelijk uitdrogen. Of er kunnen schimmels en bacteriën bijkomen. Er zijn dan allerlei conserveringsmaatregelen nodig om het verval tegen te gaan. Zoals nathouden en schimmeldodende stoffen en antibiotica gebruiken, of wat dan ook. En die maatregelen kunnen ook verkeerd uitpakken. Zit de schimmel bijvoorbeeld op een houten scheepsplank, dan kan het bestrijdingsmiddel de plank zelf aantasten. Het is duidelijk: boven de grond dreigt meer gevaar dan onder de grond. Dus kun je alles maar beter laten liggen.

Dat we bodemschatten waar het kan met rust moeten laten, werd vastgelegd in een verdrag dat de landen van de Raad van Europa al in 1992 sloten. Gemeenten en projectontwikkelaars werden zo verplicht om rekening te houden met wat er in de grond zit. Zijn ze van plan om een nieuwe weg of wijk te bouwen? Dan moet worden onderzocht of er op de geplande plaats geen waardevolle archeologische spullen te vinden zijn. Dat kan bijvoorbeeld door met een boor grondmonsters omhoog te halen en te kijken of daar wat mooist in zit. Is dit het geval, zo stelt het verdrag, ga dan op zoek naar een andere plek voor je weg of wijk. Pas als je die niet kunt vinden, en de bouw noodzakelijk is, mag je graven. Sterker: dan móet je het materiaal uit de grond halen. De kosten van de archeologische operatie (het opgraven, conserveren, rapporteren) komen voor rekening van de bouwer.

Utrecht bleek rijk

Het duurde alleen 15 jaar, tot 2007, voordat het verdrag ook in de Nederlandse wet opgenomen werd. Hoe de details eruit zouden zien, bleef daardoor onduidelijk. In de tussenperiode werd dus in de geest van het verdrag gewerkt. Bijvoorbeeld in de Utrechtse nieuwbouwwijk 'Leidsche Rijn'. Toen daarvoor in 1997 de eerste paal werd geslagen, was bekend dat hier in de eerste eeuwen van onze jaartelling de Romeinen hadden gezeten. Daar zou wel wat van terug te vinden zijn, zo was de verwachting. Maar al snel bleek dat de Romeinse resten veel talrijker en mooier warendan was ingeschat. Hoogtepunten zijn enkele wachttorens en een aantal complete vrachtschepen, soms inclusief de inboedel.
Het zijn prachtige vondsten die veel nieuwe kennis opleverden. Maar met de wet van nu zouden ze nog steeds onaangeroerd in de bodem moeten liggen. Voor een deel is dat ook zo. Van een van de gevonden schepen, een enorm exemplaar van misschien wel 35 meter lang, is in 2003 een deel blootgelegd. Na een paar dagen is dat opnieuw begraven. Keurig en netjes in de geest van de wet die eraan zat te komen, want er werd hier een park aangelegd waar geen vernietigend grondwerk voor nodig was.

Context gaat kapot

Als archeologen in Nederland op het huidige tempo doorgaan met opgravingen, is Nederland rond 2050 archeologisch gezien 'kaal'. De bodem is dan leeg. Er is dan niets meer op te graven. 30 tot 40% van het Nederlandse grondgebied is ooit al omgewoeld. Voor de aanleg van wegen, de bouw van steden of door de landbouw.

Goed, een deel van Nederland is dus in archeologisch opzicht al waardeloos. Maar is het niet juist prettig als je in 2050 kunt zeggen: 'Zo, we zijn klaar met opgraven'?
Het antwoord is nee. Op deze manier kom je niet meer te weten over het verleden. Dit ten eerste omdat we in de toekomst waarschijnlijk betere technieken hebben om opgegraven materiaal te conserveren. Daarom moet je nu alles laten zitten voor straks. Maar er is een nog belangrijker aspect. In de loop van de tijd zijn we andere vragen gaan stellen. We zoeken naar andere dingen. En dat bepaalt deels de manier waarop je iets opgraaft. Zo ging voor de Tweede Wereldoorlog de aandacht van de archeologen sterk uit naar graven met menselijke resten. Dus haalden ze vooral skeletten of urnen met gecremeerde botten omhoog. Na 1945 richtte het onderzoek zich op de resten van huizen en boerderijen, omdat duidelijk was geworden dat Nederland vroeger veel nederzettingen had gehad.