Hoe beschermt Duitsland haar democratie in de Grondwet?

Voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog werd Duitsland overgenomen door Adolf Hitler en de nationaalsocialisten. Hitler greep de macht in de Duitse beginnende democratie en maakte het land tot een dictatuur, met hemzelf als dictator. Het land werd getransformeerd tot het Derde Rijk, een totalitaire en autocratische staat. Hoe kon dit zomaar gebeuren? Want om dit voor elkaar te krijgen, hoefde Hitler geen ingrepen te doen die in strijd waren met de Grondwet. En hoe beschermt het Duitsland van na de Tweede Wereldoorlog haar democratie wel goed?

De democratie in Duitsland voor de Tweede Wereldoorlog

In september 1919 werd Adolf Hitler lid van de politieke partij DAP (Duitse Arbeiderspartij). Na een aantal jaar nam hij de leiding van de partij over en onder zijn invloed werd de DAP omgevormd tot NSDAP, de Nationaal Socialistische Duitse Arbeiderspartij. Na een mislukte staatsgreep door de NSDAP in 1923 werden Hitler en zijn helpers gearresteerd. Hij werd berecht, maar doordat Hitler al veel steun had van mensen op belangrijke posities, duurde zijn gevangenisstraf uiteindelijk maar één jaar. In de jaren daarna was de NSDAP nog geen invloedrijke partij. Pas vanaf 1929, toen de recessie zich naar onder andere Duitsland uitbreidde, groeide de NSDAP en bij de verkiezingen 1930 werd de partij de tweede partij van het land, en bij de volgende verkiezingen zelfs de grootste partij. Nadat de opnieuw verkozen president Von Hindenburg in 1932 weigerde Hitler te benoemen tot Rijkskanselier, benoemde de president in 1933 onder druk van Hitlers zakenrelaties Hitler toch tot Rijkskanselier en kon Hitler zijn regering vormen.

Van democratie naar dictatuur

Onder Hitlers regering was er al snel niets meer van de democratie over. Hitler gebruikte de brand in het gebouw van de Rijksdag als excuus om “noodmaatregelen” te nemen die de orde moesten herstellen. Verdachten, die toevallig ook politieke tegenstanders waren, werden opgepakt. Andere politieke partijen werden verboden en daardoor kon Hitler de absolute macht in het parlement behalen. De Machtigingswet werd ingevoerd. Daarmee werd de macht van het parlement beëindigd, en had de regering-Hitler alle macht. Het parlement was er immers niet meer om de regering te controleren. De dictatuur was ontstaan. Nadat president Von Hindenburg overleed, nam Hitler ook zijn bevoegdheden over en was hij naast Rijkskanselier ook Rijkspresident. De nazidictatuur was compleet.

Van wetgeving kwam in dit nazi-Duitsland weinig meer terecht. Uiteindelijk werden wetten vervangen door verordeningen en later door bevelen, de zogenaamde “Führerbefehle”. Zonder de controle van het parlement had Hitler alle macht in handen om de vrijheden in Duitsland steeds verder in te perken. Het hele land, en alle gruwelen uit de Tweede Wereldoorlog, stonden onder Hitlers controle.

De grondwet na de Tweede Wereldoorlog

Het einde van de Tweede Wereldoorlog bracht automatisch het einde van de NSDAP en het einde van de nazidictatuur met zich mee. Duitsland werd in 1948 verdeeld in twee delen: de Bondsrepubliek Duitsland (BRD) in het westen en de Duitse Democratische Republiek (DDR) in het oosten. Beide delen werkten aan een nieuwe Grondwet: de geallieerden in de BRD en de Sovjets in de DDR. Na de val van de Sovjet-Unie hield ook de DDR op te bestaan. Er kwam geen nieuwe grondwet; de grondwet van de BRD gold vanaf dat moment voor het hele land. Dit is nog steeds de huidige grondwet en deze is daarmee gebaseerd op keuzes die in 1948 zijn gemaakt en in 1949 zijn opgesteld.

Bescherming van de democratie na de Tweede Wereldoorlog

In de nieuwe Grondwet van de BRD zijn verschillende regels en beperkingen opgenomen waardoor een herhaling van de politieke situatie in de jaren 30 en 40 kan worden voorkomen. De grondwet formuleert de grondslagen van de staat (met name in artikel 1 en in artikel 20 van de grondwet). Deze is democratisch, de macht gaat uit van het volk (volkssoevereiniteit) en deze macht wordt uitgeoefend door middel van verkiezingen. De burgers kiezen het parlement, het parlement kiest de bondskanselier (met absolute meerderheid) en deze laatste kiest weer zijn ministers. De ministers zijn weer verantwoording schuldig aan het parlement. Die laatste heeft immers de democratische legitimatie; alle andere organen ontlenen hun legitimiteit daaraan.

De president wordt gekozen door de zogenaamde bondsvergadering (Bundesversamlung). Deze bestaat uit de leden van de bondsdag en een aantal leden van de deelstaatsparlementen. De functie van de president is enkel nog ceremonieel. Dit is een rechtstreekse reactie op de gebeurtenissen in het verleden.

Wat betreft het kiesstelsel in Duitsland zijn de eerdere ervaringen ook van belang, namelijk bij de keuze voor een stelsel dat een mengvorm is van evenredige vertegenwoordiging en het districtenstelsel (in plaats van ‘echte evenredige vertegenwoordiging’). Burgers brengen twee stemmen uit, één op een persoon uit het kiesdistrict en één op een partij. Regionale verkiezingswinnaars komen op deze manier hoe dan ook in de bondsdag. Politieke partijen zijn op deze manier erg van belang in het Duitse recht. Politieke partijen worden in de grondwet genoemd als de wilsvorming van de burgers (art. 21 lid 1 Gw).

De grondwet beschermt heel actief het democratische rechtsstelsel. Politieke partijen die antidemocratisch zijn kunnen verboden worden, en individuen kunnen bepaalde rechten kwijtraken als deze actie ondernemen tegen de democratie (lid 2 van dat artikel).
Ook voorziet de grondwet in bescherming van de belangrijkste artikelen. Deze zijn onwijzigbaar, zo staat vermeld in artikel 79 lid 3 van de grondwet. Dit zijn bijvoorbeeld de artikelen met betrekking tot de federale structuur van de staat, de democratie, de sociale en rechtsprincipes van de staat en de onschendbaarheid van de menselijke waarde van het individu; de (zeer uitgebreid genoemde!) grondrechten uit artikel 1 tot en met 20 van de grondwet. Overige artikelen in de grondwet kunnen enkel door een twee derde meerderheid in de bondsdag en de bondsraad gewijzigd worden (art. 79 lid 2 Gw). Ook wordt bepaald dat wijziging slechts tekstueel kan plaatsvinden.