Sterrenbeelden aan de hemel: indeling en dierenriem (zodiak)

Vele volkeren hebben zich in de geschiedenis beziggehouden met de bestudering van de sterrenhemel, in het bijzonder de verschijning en herkenning van sterrenbeelden. Maar welke sterrenbeelden kennen wij hedentendage eigenlijk? Welke sterrenbeelden zijn goed te zien? Is de Grote Beer echt zo belangrijk? En wat is de dierenriem of zodiak? Waar is de Slangendrager? Welk verschil is er hier tussen sterrenkunde en astrologie? Op deze vragen - en meer - krijgt u antwoord in dit artikel.

Sterrenbeelden

Alhoewel Grieken, Mesopotamiërs en meerdere andere volkeren zich al veel eerder met de waarneming en benoeming van de sterrenhemel bemoeiden, dateert onze huidige indeling in sterrenbeelden van 1929, toen de International Astronomical Union (Internationale Astronomische Unie) tot in detail de grenzen van alle sterrenbeelden afbakende. We kennen maar liefst 88 sterrenbeelden, waarvan de Grote Beer en Kleine Beer slechts enkele voorbeelden zijn. De Grote Beer ('steelpan') is vooral makkelijk zichtbaar met het blote oog en vormt daarmee een herkenbaar uitgangspunt om andere sterrenbeelden te waarnemen; het sterrenbeeld Kleine Beer is onder meer van belang omdat het de Poolster in zich heeft (klik hier voor artikel). Andere bekende sterrenbeelden zijn onder meer Andromeda, Cassiopeia (in de vorm van een 'W'), Leeuw, Arend, Pegasus (met een groot opvallend vierkant) en Orion (gelijkend op een zandloper, klik hier voor artikel).

Dierenriem of zodiak

12 van de 88 sterrenbeelden maken deel uit van de zogenaamde dierenriem (zodiak): dit zijn de sterrenbeelden als Ram, Stier, Tweelingen en Kreeft, zoals ook bekend uit de astrologie. Vanaf de aarde gezien, worden deze tekens van de dierenriem in de loop van een jaar schijnbaar doorkruist door de zon: de dierenriem is hierbij een circa 20 graden brede zone aan de (denkbeeldige) hemelsfeer. Overigens zijn de 12 sterrenbeelden van de dierenriem in het Nederlands vrij eenvoudig te onthouden: ze vormen namelijk, per toeval, herkenbare alfabetische reeksen:

• RST: Ram, Stier, Tweelingen,
• KLM: Kreeft, Leeuw, Maagd
• W: Weegschaal
• SSS: Schorpioen, Schutter (Boogschutter), Steenbok
• WV: Waterman, Vissen

Bij deze lijst valt tevens op dat 11 van de 12 sterrenbeelden van de dierenriem levende wezens zijn, enkel de Weegschaal vormt een uitzondering - mits deze niet als de zogenaamde 'klauwen' van de Schorpioen wordt gezien.

Astronomie en astrologie

Als we het hebben over de dierenriem, bestaat er een markante tegenstelling tussen het perspectief van de wetenschap astronomie (sterrenkunde) en dat van de astrologie. De ideeënleer astrologie, bekend van onder meer voorspellingen, horoscopen, dan wel (in mildere vorm) beïnvloeding van problemen en uitdagingen, gaat ervan uit dat elk van de 12 sterrentekens precies 1/12 deel van de dierenriem in beslag neemt - in de zin van de tijd die de zon in elk sterrenbeeld staat, terwijl dit volgens astronomen slechts een grove benadering is. De zon bevindt zich immers meestal wat korter of langer dan een maand in een sterrenbeeld; daarnaast zou de astrologie geen rekening houden met de zeer geleidelijke, natuurlijke verschuiving van het lentepunt van de zon. Bovendien kent de dierenriem volgens de Internationale Astronomische Unie (IAU) in zekere zin zelfs een dertiende sterrenbeeld: dat van Slangendrager of Ophiuchus. De zon lijkt door ons bezien namelijk elke eerste helft van december dit markante sterrenbeeld te doorkruisen - alhoewel deze periode traditioneel met Schutter of Boogschutter (Sagittarius) wordt geassocieerd.