Witte kerst en Elfstedentocht een illusie?

Iedere winter hopen we massaal op sneeuw. Dit geldt misschien niet voor iedereen, maar het grootste deel van de mensen zou dit prachtig vinden. Gezellig met het gezin een lange wandeling in de ongerepte sneeuw maken is leuk. Als dit dan ook nog tijdens de kerstdagen zo is, zijn we helemaal blij. Als het sneeuwt, ligt er steeds minder sneeuw. Dat was in de winter van 1978/1979 wel anders. Ook een witte kerst komt steeds minder vaak voor. Als er al sprake is van een witte kerst in Nederland, geldt dit meestal niet eens voor heel Nederland. In 2010 hadden we voor het laatst een officiële witte kerst. Naast een witte kerst hopen we ieder jaar ook weer op een Elfstedentocht. Als het een beetje begint te vriezen, beginnen de harten van de schaatsliefhebbers sneller te kloppen. Een Elfstedentocht komt - raar maar waar! - per saldo vaker voor dan een witte kerst. En dat terwijl de laatste Elfstedentocht anno 2020 al 23 jaar geleden voor het laatst verreden is.

Inhoud

• Buys Ballot oprichter KNMI
• KNMI
• Personeel
• Meetstations
• Hoofdstation
• Witte kerst
• Hoe vaak een witte kerst
• Overige jaren met sneeuw tijdens de kerstdagen
• Opvallende winters/weersextremen
• Barre winter 1978/1979
• Zware sneeuwstorm 14 februari 1979
• Elfstedentocht
• Wanneer een Elfstedentocht
• De route
• Wanneer zijn de Elfstedentochten verreden
• De hel van 1963
• Waarom een illusie
• Samengevat

Buys Ballot oprichter KNMI

Buys Ballot was de oprichter van het KNMI. Zijn volledige naam was Christophorus Henricus Dedericus Buis Ballot. Hij is op 10 oktober 1817 in Kloetinge geboren en overleed op 3 februari 1890 in Utrecht. Hij was scheikundige, natuurkundige en meteoroloog. Hij verdiepte zich in meteorologische waarnemingen en was de eerste die de verhoudingen tussen wind en luchtdruk kon bewijzen. Daarmee werd de Wet van Buys Ballot "geboren".

KNMI

Het KNMI bestaat al sinds 31 januari 1854 en is door de eerder genoemde Buys Ballot opgericht, bij koninklijk besluit van Koning Willem III. De volledige naam van het KNMI is Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut.

Personeel

Er werken bijna honderd mensen bij het KNMI. Ze zijn gespecialiseerd in klimatologie, meteorologie, oceanografie en seismologie. Daarnaast zijn er ook medewerkers die zich niet bezig houden met waarnemingen, maar die het bedrijf draaiende houden.

Meetstations

Er zijn vijfendertig meetstations verspreid over heel Nederland. Ze meten automatisch alles wat betrekking heeft op het weer. Hieronder vallen onder andere: temperatuur, windsnelheid, neerslag en luchtdruk. Er staan meetstations in onder andere:

• Lauwersoog
• op de eilanden Terschelling en Vlieland
• Leeuwarden
• Twente
• Eelde
• Lelystad
• Schiphol
• Vlissingen
• Eindhoven
• Maastricht-Aachen Airport

Hoofdstation

Het hoofdstation staat in de Bilt. Dit station wordt ook als leidraad aangehouden voor weersextremen, zoals: hittegolven, extreme kou en natuurlijk een witte kerst.

Witte kerst

Er wordt in Nederland pas van een witte kerst gesproken, als op beide kerstdagen een gesloten sneeuwdek van minimaal één centimeter ligt in de Bilt. Daar staat namelijk het hoofdstation van het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut, kortweg afgekort tot KNMI. Nu gebeurt het weleens dat er op bepaalde plekken in Nederland tijdens de kerstdagen wel sneeuw ligt - en zelfs meer dan één centimeter - maar dat er geen sprake is van sneeuw in de Bilt. Dus geen officiële witte kerst.

Hoe vaak een witte kerst

Sinds de metingen van het KNMI in 1901, is er in Nederland maar acht keer sprake van een officiële witte kerst geweest. De eerste keer was in 1906 en de laatste keer in 2010. Er is dus nog zes keer sprake geweest van een witte kerst. Nu is het niet zo dat er in andere jaren geen sneeuw tijdens de kerstdagen is gevallen. Dat is er heus wel, maar niet gedurende beide dagen in de Bilt. Hieronder volgt een overzicht van alle acht keer dat er sprake was van een witte kerst in Nederland.

Overige jaren met sneeuw tijdens de kerstdagen

Uit het bovenstaande overzicht kunnen we concluderen dat er tussen de eerste witte kerst en de tweede witte kerst, maar liefst tweeëndertig jaar heeft gezeten. Daarna duurde het maar twee jaar voordat er in 1940 weer een witte kerst kwam. Een decennia later hadden we eindelijk weer een witte kerst. Daarna duurde het respectievelijk maar liefst veertien jaar, zeventien jaar en achtentwintig jaar voordat de Bilt weer een witte kerst kon meten. De laatste was direct het volgende jaar raak. Nu vraagt men zich misschien af het in de overige jaren nooit meer heeft gesneeuwd? Dat heeft het zeker wel.

• In 1903 lag er enkele tientallen centimeters aan sneeuw en was de temperatuur (zowel minimaal als maximaal) rond het vriespunt. Dit was echter niet voldoende om van een witte kerst te spreken.
• In de jaren 1910, 1917, 1919, 1923 en 1930 sneeuwde het op Tweede Kerstdag.

• In 1935 sneeuwde het op Eerste Kerstdag. Weer was er geen sprake van een witte kerst.
• In 1941 en 1962 sneeuwde het op Tweede Kerstdag.
• In 1963 lag er op Eerste Kerstdag een sneeuwdek van enkele centimeters.
• In 1965 was er sprake van lichte sneeuwbuien.
• In 1968 lag er op Tweede Kerstdag sneeuw.
• In 1970 lag er in het noorden sneeuw
• In 1976 lag er alleen op Eerste Kerstdag sneeuw en in 1985 juist op Tweede Kerstdag.
• In 1986 lag er op Eerste Kerstdag sneeuw, waarvan tien centimeter in het oosten van het land.

• In 1995 lag er plaatselijk maar twee centimeter sneeuw en in 1996 lag er in het noordoosten een beetje sneeuw en begon het op Eerste Kerstdag een beetje te sneeuwen.
• In 2000 lag er in het noorden van het land ongeveer acht centimeter sneeuw.
• In 2001 vielen er in de avond van Tweede Kerstdag een aantal buien met winters karakter. De sneeuw bleef in het zuidoosten liggen.
• In 2005 kreeg het noorden van het land op Tweede Kerstdag te maken met sneeuwbuien dat bleef liggen.

Opvallende winters/weersextremen

In zowel 2009 als 2010 was er dus sprake van een witte kerst. In 2009 begon het in de avond van 17 december 's avonds in het noordelijke deel van Nederland (Kop van Noord-Holland, Friesland en Groningen) te sneeuwen. Dit ging ook de volgende dag nog door. Er viel maximaal 30 centimeter sneeuw. Het midden en zuiden van het land kregen op 20 december ook sneeuw; ongeveer 20 centimeter. Ook sneeuwde het die dag weer in het noorden. Het sneeuwdek groeide daar tot lokaal meer dan 40 centimeter! En ineens - vlak voor en tijdens de kerstdagen - begon die hoeveelheid sneeuw helaas te smelten. Er was dus geen sprake meer van een landelijke witte kerst. Alleen in de Bilt lag nog een beetje sneeuw en dus ging 2009 toch de boeken in als witte kerst.

In de winter van 2010 was het koud en er viel in delen van Nederland vaak sneeuw. Dit was echter - in tegenstelling tot een jaar eerder - niet het geval in Friesland, op de Waddeneilanden en in de Kop van Noord-Nederland. Daar viel maar een klein beetje sneeuw. De overige provincies hadden op Eerste Kerstdag sneeuw variërend van vijf tot lokaal (Limburg) dertig centimeter. In het oosten van het land waren sneeuwduinen ontstaan. De temperatuur steeg boven het vriespunt en de sneeuw begon te smelten. Toch lag er in de Bilt nog sneeuw.

Barre winter 1978/1979

De winter van 1978/1979 was een barre winter. De eerste kou kwam al aan het einde van november/begin december 1978. In de periode 31 december 1978 tot en met 6 januari 1979 was het extreem koud. Er werden temperaturen van -20 graden gemeten! Deze winter kenmerkte zich door regelmatig terugkerende ijzel en zelfs twee sneeuwstormen. Door de ijzel waren delen van Nederland spekglad. Dit was de ergste ijzel sinds 1966. Op 30 december 1978 werd Nederland door de eerste sneeuwstorm geteisterd. Eerst lag de temperatuur nog boven nul en regende het, maar binnen het uur begon het streng te vriezen. Op oudejaarsdag was het overdag - 10 °C. Vliegtuigen konden niet op Schiphol landen. Op 2 februari 1979 was het weer raak. Nederland was weer in de ban van een sneeuwstorm. Deze zorgde ervoor dat het hele openbare leven lam kwam te liggen.

Zware sneeuwstorm 14 februari 1979

Op 14 februari 1979 kregen Friesland, Groningen en Drenthe weer te maken met een sneeuwstorm. Die begon al op 13 februari. Het regende, ijzelde en de wind werd steeds krachtiger. Het vroor vijf graden en de wind was ijzig koud. Het openbare leven kwam wederom lam te liggen. Bepaalde voedingsmiddelen waren niet meer verkrijgbaar, doordat mensen gingen hamsteren. Snelwegen waren niet meer toegankelijk, treinen en bussen reden niet meer. Bepaalde dorpen waren van de buitenwereld afgesneden. Ziekenhuizen konden niet meer bereikt worden. Het leger moest hulp bieden. Deze zware sneeuwstorm heeft bijna negentig uur! geduurd. Door de driftsneeuw ontstonden er sneeuwduinen tussen de drie en zes meter hoog. Dit was met recht een barre winter.

Elfstedentocht

Als er een Elfstedentocht (op de schaats) wordt verreden, wordt deze door de Koninklijke Vereniging De Friesche Elf Steden georganiseerd. Zij bestaan al sinds 15 januari 1909. De Elfstedentocht wordt in Friesland verreden en heet in het Fries Alvestêdetocht. De naam geeft het al aan, de route gaat langs elf (Friese) steden. Deze steden hebben vroeger ooit stadsrechten gekregen. Naast deze elf steden gaat de tocht ook langs dorpjes. De tocht is 200 kilometer lang. De tocht wordt trouwens ook wel De Tocht der Tochten genoemd. Er zijn vanaf 1909 vijftien Elfstedentochten verreden. Dat is vaker dan een witte kerst!

Wanneer een Elfstedentocht

De Elfstedentocht op de schaats kan pas verreden worden als het veilig is. Hiermee wordt bedoeld dat het ijs betrouwbaar is. Het moet minimaal één week lang minimaal tien graden vriezen, het moet niet te hard waaien en er moet niet te veel sneeuw liggen. Het ijs moet op de hele route minimaal vijftien centimeter dik zijn. Als er op bepaalde plekken wakken zijn, kan daar niet worden geschaatst, maar moeten de deelnemers klunen. Dit houdt in dat ze een stuk met hun schaatsen aan over matten of planken moeten lopen. Zodra ze het wak voorbij zijn, kunnen ze hun route op het ijs weer voortzetten.

De route

Wanneer zijn de Elfstedentochten verreden

De eerste Elfstedentocht werd op 2 januari 1909 verreden. De wedstrijd was in die tijd eigenlijk alleen maar voor mannen. Vrouwen die wilden deelnemen konden alleen gelijk met de recreatierijders starten. Vanaf 1985 mochten ze gelijk met de mannen starten. En in 2012 is besloten dat vrouwen - mocht er weer een Elfstedentocht komen - een uur na de mannen mogen starten. Ze krijgen hiermee dus een eigen wedstrijd.

Op de volgende data zijn Elfstedentochten verreden:

1. 2 januari 1909 - winnaar Minne Hoekstra
2. 7 februari 1912 - winnaar Coen de Koning
3. 27 januari 1917 - winnaar Coen de Koning
4. 12 februari 1929 - winnaar Karst Leemburg
5. 16 december 1933 - winnaars Abe de Vries en Sipke Castelein
6. 30 januari 1940 - winnaars Piet Keijzer, Auke Adema, Cor Jongert, Durk van der Duim, Sjouke Westra en Sjoerdtsje Faber
7. 6 februari 1941 - winnaar Auke Adema; bij de vrouwen Wopkje Kooistra
8. 22 januari 1942 - winnaar Sietze de Groot; bij de vrouwen Antje Schaap
9. 8 februari 1947 - winnaar Jan W. van der Hoorn
10. 3 februari 1954 - winnaar Jeen van den Berg
11. 14 februari 1956 - geen winnaar omdat er niet meer gezamenlijk gefinisht mag worden
12. 18 januari 1963 - winnaar Reinier Paping
13. 21 februari 1985 - winnaar Evert van Benthem; bij de vrouwen Lenie van der Hoorn
14. 26 februari 1986 - winnaar Evert van Benthem; bij de vrouwen Tineke Dijkshoorn
15. 4 januari 1997 - winnaar Henk Angenent; bij de vrouwen Klasina Seinstra

Het valt op dat de meeste tochten in de maand februari zijn verreden. De jaren tussen de volgende tochten worden steeds langer. Alleen de tochten van 1940, 1941 en 1942 en die van 1985 en 1986 volgden elkaar direct op. Anno 2020 is het al 23 jaar geleden dat de laatste Elfstedentocht is verreden. Dat is bijna een record. De tijd die tussen de tocht van 1963 en 1985 heeft gezeten is zelfs drieëntwintig jaar. In 1979 lag er genoeg ijs, maar de tocht kon door de hoeveelheid sneeuwval niet worden verreden. Van alle tochten werden maar vier tochten onder gunstige omstandigheden verreden. Tijdens drie tochten dooide het.

De hel van 1963

Dit was de twaalfde Elfstedentocht en de tocht van 1963 werd de zwaarste tocht. Tijdens de start waren er naast de deelnemers ook veel toeschouwers op het ijs. Het ijs begon door het gewicht te scheuren, er kwam water omhoog. Deelnemers wilden snelheid maken, maar dit lukte niet goed door de vele scheuren. Veel deelnemers kwam ten val. Ongeveer vijftig deelnemers wisten op de been te blijven en gingen aan kop. De snelheid lag een stuk lager dan de tocht ervoor. Dit kwam door de vele scheuren in het ijs onderweg. Reinier Paping - die uiteindelijk won - lag al snel op kop. Naast dat het ijs in slechte conditie was stond er een harde wind uit het oosten, vroor het behoorlijk en was er sprake van stuifsneeuw. Deze tocht kreeg de naam De hel van '63. Hiervan is zelfs een film gemaakt door regisseur Steven de Jong.

Aan het einde van de tocht werd ternauwernood een ramp voorkomen. Koningin Juliana en prinses Beatrix werden met twee helikopters gebracht om vanaf het ijs de finish bij te wonen. Toeschouwers vonden dit natuurlijk prachtig en kwamen kijken. Er stonden teveel mensen op het ijs, waardoor het ijs gemakkelijk kon scheuren. Uiteindelijk hebben Koningin Juliana en prinses Beatrix voor veiligheid gekozen en hebben vanaf de kant gezien dat Reinier Paping won.

Waarom een illusie

Het woord illusie kan meerdere betekenissen hebben. Zo kan het onder andere het volgende betekenen:

• iets waar je op hoopt komt meestal niet uit
• droombeeld

Om eerlijk te zijn is dit ook wel van toepassing op zowel een witte kerst als de Elfstedentocht. We hopen er ieder jaar weer op, maar vaak genoeg komt dit niet uit.

Samengevat

Iemand die graag een witte kerst wil, kan beter niet in Nederland blijven. De kans hierop is immers klein. Men zou dan beter het vliegtuig kunnen pakken en naar een sneeuwzeker gebied, zoals Noorwegen, Zweden, Finland of zelfs Canada kunnen gaan.