Sigmund Freud (1856-1939)

Je reinste pornografie, zegt de een. Werk van ongekende invloed, zegt de ander. Maar voor of tegen, iedereen kent Sigmund Freud. Zo'n 150 jaar geleden werd hij geboren. Wat deed die man in zijn leven?

Wie was Freud

'De wolvenman', zoals zijn bijnaam luidde, gedroeg zich dwangmatig omdat hij als anderhalfjarige had gezien hoe zijn ouders de liefde bedreven. 'Dora' had last van zenuwtics, omdat ze met haar vader naar bed wilde. Een verslaving aan tabak was een vervanging voor masturbatie. Met deze inzichten zette de Weense zenuwarts Sigmund Freud aan het einde van de negentiende eeuw de behoudende wereld op zijn kop.

De familie Freud

Zo'n 150 jaar geleden, op 6 mei 1856, werd Sigismund Schlomo Freud geboren in Freiburg, een kleine stad in Moravië, dat toen deel uitmaakte van het keizerrijk Oostenrijk-Hongarije. Hij was de eerste zoon van de Joodse wolkoopman Jacob Freud en zijn twintig jaar jongere vrouw Amalia. Voor Jacob Freud was het zijn derde huwelijk. Dat was niet ongewoon in die tijd. Door ziekte of sterfte in het kraambed waren mannen en vrouwen vaak al op jonge leeftijd weduwe of weduwnaar, en trouwden dan opnieuw. De gezinsverbanden waren ingewikkeld bij de Freuds. Uit zijn eerste huwelijk had Jacob Freud twee zonen. Zoon Emanuel was iets ouder dan zijn nieuwe stiefmoeder Amalia. Emanuel had een gezin, en zijn oudste zoon was een jaar ouder dan oom Sigmund. Enfin, de familiebanden waren behoorlijk ingewikkeld bij de familie Freud.

In 1860 vertrok Jacob met zijn gezin naar Wenen, de hoofdstad van het keizerrijk. Sigmund Freud zou er bijna tachtig jaar blijven. Sterven deed hij er net niet. Want vlak voor zijn dood vluchtte hij naar Engeland voor de opkomende nazi's. Met twee kinderen waren Jacob en Amalia naar Oostenrijk gekomen: naast Sigmund ook zijn zus Anna. Hun zoon Julius was, acht maanden oud, al in Freiburg gestorven. In Wenen kreeg het paar nog vier dochters en een zoon.

Sigmund heeft zijn eigen plek

Het gezin Freud was arm. In Wenen werd hun financiële situatie iets beter, maar rijk werden ze nooit. Ondanks de geldzorgen ging Sigmund naar het gymnasium, en kon hij zich in 1873 inschrijven aan de medische faculteit van de Universiteit van Wenen. Sigmund was moeders lieveling. Binnen het gezin nam hij een aparte plaats in. Hij kreeg in het kleine huis een eigen kamer. Daar studeerde hij, daar sliep hij, en daar at hij om tijd uit te sparen voor het lezen van boeken. Toen het geluid van de pianolessen van zijn zus Anna hem irriteerde, ging de piano de deur uit. Alles voor de bijzondere Sigmund.

In Wenen heerste in die tijd een liberaal klimaat. De handel, het geldwezen, de industrie en het transport groeiden. Tot de beurscrash van 1873. Door faillissementen raakten Oostenrijkers hun geld kwijt, hetgeen de Joden moesten ontgelden. Antisemitische uitbarstingen waren het gevolg. Het jodendom als godsdienst speelde in het leven van de familie Freud geen rol. Ze vierden de grote feesten, maar leefden niet naar de godsdienstige plichten. Freud werd zelfs atheïst. Maar het antisemitisme maakte Freud wel een Jood. Hoe groter de Jodenhaat, hoe meer hij nadruk legde op zijn Joodse afkomst. Ook op latere leeftijd bleef hij dat doen, toen in de jaren dertig van de twintigste eeuw de nationaal-socialistische partij in Duitsland aan de macht kwam.

Hypnose boeit Freud

Freud had veel belangstelling voor de natuurwetenschappen. Als student deed hij onderzoek naar de geslachtsklieren van palingen en de zenuwcellen van kreeften. Maar in een carrière als onderzoeker had Freud geen zin. Hij kon er niet genoeg mee verdienen. Want inmiddels had hij Martha Bernays ontmoet, een meisje uit een streng orthodox-joodse familie. In april 1882 leerden ze elkaar kennen, en twee maanden later verloofden ze zich. Maar voordat Freud met haar kon trouwen, moest hij zich verzekeren van een fatsoenlijk inkomen. Omdat hij als onderzoeker vermoedelijk niet gauw een baanbrekende ontdekking zou doen, die hem aanzien en geld zou opleveren, verruilde hij dat werk voor een ondergeschikte baan in het Algemeen Ziekenhuis van Wenen. Hij wilde een privé-praktijk starten, en in het ziekenhuis zou hij de daarvoor benodigde ervaring kunnen opdoen.

De verloving duurde uiteindelijk vier jaar. In drie daarvan zagen Sigmund en Martha elkaar niet. Het was de periode waarin Freud opklom tot Privatdozent. Een baan met aanzien, maar nog steeds geen baan met geld. In 1885 kreeg hij een beurs voor een stage Parijs. In de Franse hoofdstad deed Freud onderzoek met kinderhersenen, maar al gauw raakte hij onder indruk van het werk van de zenuwarts Jean-Martin Charcot (1825-1893). Charcot stelde vast dat hysterie een echte ziekte was en geen aandachttrekkerij. Om de geesteszieken te genezen, gebruikte hij hypnose. Freud werd hierdoor gegrepen. Bij terugkomst in Wenen nam Freud ontslag uit het ziekenhuis, en begon hij in 1886 zijn praktijk. In hetzelfde jaar trouwde hij met Martha. Het echtpaar kreeg in negen jaar tijd zes kinderen.

Bron: Max Halberstadt, Wikimedia Commons (Publiek domein)Bron: Max Halberstadt, Wikimedia Commons (Publiek domein)

Droom onthult alles

De hypnose waarmee Freud in Parijs had kennis gemaakt, zette hij in zijn eigen praktijk voort als een behandelingsmethode voor hysterische patiënten. Door de verhalen die hij te horen kreeg van zijn patiënten, raakte Freud ervan overtuigd dat hysterie het gevolg was van een schokkende seksuele ervaring als kind. Een ervaring waarvan de patiënt zich niet bewust was. Door de verdrongen voorvallen later onder hypnose naar boven te halen, konden de emoties afvloeien, en verdwenen de nerveuze aandoeningen helemaal. Maar gaandeweg vond Freud behandeling door middel van hypnose een werkwijze die niet meer voldeed. Vrijuit praten was een betere methode, meende hij. Dat was het begin van de psychoanalyse. Door de patiënt alles te laten vertellen wat in hem opkwam, de vrije associatie, zou als vanzelf naar boven komen waar nu echt het probleem zat.

In 1899 publiceerde Freud zijn boek 'Die Traumdeutung'. Dit werk maakte hem en de psychoanalyse beroemd. De theorie dat seksueel misbruik ten grondslag lag aan alle neurosen, had hij inmiddels herzien. Niet seksueel misbruik was de oorzaak van hysterische symptomen, maar seksuele conflicten. En dromen waren een rijke bron als het ging om die conflicten. Dromen zijn vervullingen van wensen, stelde Freud. In het onbewuste deel van de menselijk geest huizen vooral seksuele driften die bevrediging willen. Maar het bewuste deel belemmert dat. Bevrediging van die driften is onfatsoenlijk of zondig, zo heeft de cultuur ons opgelegd. Neurotische aandoeningen ontstaan doordat we die driften afweren. In dromen komen die conflicten naar boven. Door in psychoanalytische therapie verder te associëren op de droom, wordt de diepste wens blootgelegd. Een juwelenkistje in een droom staat voor het vrouwelijke geslachtsorgaan. En dat staat weer voor met je vader naar bed willen. Door dergelijke conflicten te openbaren, zouden psychische stoornissen verdwijnen.

Klok bepaalt dag

Hoewel zijn theorieën niet bij iedereen in de smaak vielen, kreeg Freud de internationale faam die hij wilde. Hij vergaarde veel aanhangers om zich heen. In februari 1902 volgde eindelijk hetgeen waar hij zo lang op had gewacht: het hoogleraarschap. Dat gaf hem de erkenning en het maatschappelijk aanzien waar hij zo naar streefde.

Freud was een druk en ook een productief man. Naast zijn werk als arts en zijn publicaties over de psychoanalyse, schreef hij over literatuur, recht, religie, opvoeding, kunst, ethiek, taal, enzovoort. Freud leefde bij de klok. Hij stond elke dag om zeven uur op, en ontving van acht tot twaalf patiënten. Precies om een uur 's middags schoof hij aan voor het middageten. Na de maaltijd maakte hij een wandeling om de bloedsomloop weer op gang te brengen. Om drie uur hield hij spreekuur om daarna weer, tot een uur of negen, patiënten te ontvangen. Om een uur 's nachts ging hij naar bed. Op zaterdag gaf Freud colleges, op zondagochtend bezocht hij zijn moeder. Om bij te komen van zijn drukke werkzaamheden plande hij elk jaar een wekenlange zomervakantie. Met het hele gezin ging hij dan de bergen in.

Freud regisseert zijn dood

Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog ruïneerde Freud's praktijk. De oorlogsjaren waren zwaar. Geld werd een probleem. Ondervoeding en ziekten van gezinsleden maakten het werk voor Freud niet makkelijk. Ook de jaren na de oorlog bracht hij door in armoede. Steun kreeg hij van familie en vrienden in het buitenland, die hem hielpen met geld, voedsel en kleding. In 1923 werd bij Freud kanker aan zijn verhemelte geconstateerd, wat een rechtstreeks gevolg van zijn verslaving aan sigaren moet zijn geweest.
Steeds opnieuw werd hij geopereerd, maar de kanker kwam telkens terug. Toch bleef hij doorgaan met zijn werk, en hij bleef sleutelen aan zijn theorieën. De psychoanalyse kende een grote bloei in die tijd. Overal in de wereld lagen patiënten op de divan vrij te associëren.

Op 19 maart 1938 volgde de 'anschluss': Duitsland nam de macht over in Oostenrijk. Het leven in Wenen werd hachelijk, maar aanvankelijk weigerde Freud de stad te verlaten. Tot ook hij echt moest vluchten voor de nazi's. Hij vertrok met zijn gezin naar Engeland. Nog even kon hij daar zijn praktijk voortzetten, maar zijn gezondheid was slecht. Op 23 september 1939, om drie uur in de ochtend, stierf hij. Aan injecties met morfine, zoals eerder was afgesproken met zijn arts.

Held of prutser?

Behalve idolate aanhangers heeft Freud ook extreme vijanden. Hij was een knoeier, zeggen die laatsten. Om te beginnen beschreef hij alleen de ziektegeschiedenissen die zijn theorieën ondersteunden. Alleen daarom al is zijn werk geen wetenschap. Ook zou hij fraude hebben gepleegd. Over de patiënte Anna O. bijvoorbeeld schreef hij in zijn publicatie 'Studien über Hysterie' dat zij, door haar terug te voeren naar verdrongen herinneringen, was genezen van haar hysterie. Later bleek ze helemaal niet genezen, maar met een morfineverslaving opgenomen te zijn in een psychiatrische inrichting. Freuds behandeling was dus mislukt. En hij moet hebben geweten wat met haar gebeurde, want zijn verloofde Martha was bevriend met Anna O. en haar familie. Meerdere patiënten zouden tientallen jaren later verklaren dat ze helemaal niet waren genezen van hun psychische aandoeningen. Ook een verwijt van Freud-critici is dat de uitkomst van een psychoanalyse altijd goed is. Linksom of rechtsom: als je maar lang genoeg door associeert, kun je neurotische aandoeningen altijd wel verklaren.
© 2013 - 2024 Randy1991, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Per 2021 gaat InfoNu verder als archief, artikelen worden nog maar beperkt geactualiseerd.
Gerelateerde artikelen
Psychiater Sigmund Freud over dwanghandeling in godsdienstPsychiater Sigmund Freud over dwanghandeling in godsdienstSigmund Freud (psychiater geboren in 1856) signaleerde overeenkomsten tussen de dwanghandelingen van neurotici en de ver…
Waarom hebben sommige mensen vliegangst?Waarom heeft iemand vliegangst? Wat is de oorzaak van het feit dat hij in geen vliegtuig durft te stappen of bibberend v…
Salvador Dali: een biografieSalvador Dali, één van wereld bekendste surrealistische kunstenaars. Zijn kunstwerken hadden bijna altijd betrekking op…
Persoonlijkheidstheorieën kort besprokenPersoonlijkheidstheorieën kort besprokenIn de psychologie is het begrip persoonlijkheid altijd erg belangrijk. Vanaf het eind van de 19e eeuw werden hier allerl…

Rosalind FranklinRosalind Franklin was een biofysicus en een röntgenstraal kristallografe. Ze heeft behalve haar bijdrage aan het begrip…
Wat is een elektrofysioloog?Wat is een elektrofysioloog?Als mensen over het beroep elektrofysioloog horen, vragen ze zich waarschijnlijk af wat dit is? Een elektrofysioloog hou…
Bronnen en referenties
  • Freud, pionier van het moderne leven - Peter Gray
  • Wikipedia
  • Afbeelding bron 1: Max Halberstadt, Wikimedia Commons (Publiek domein)
Randy1991 (128 artikelen)
Gepubliceerd: 15-03-2013
Rubriek: Wetenschap
Subrubriek: Wetenschappers
Bronnen en referenties: 3
Per 2021 gaat InfoNu verder als archief. Het grote aanbod van artikelen blijft beschikbaar maar er worden geen nieuwe artikelen meer gepubliceerd en nog maar beperkt geactualiseerd, daardoor kunnen artikelen op bepaalde punten verouderd zijn. Reacties plaatsen bij artikelen is niet meer mogelijk.