De dag: verdeling in uren, minuten en seconden

Een dag kunnen we definiëren als de periode waarin de aarde om haar as draait. Maar waarom spreken we over dag als we alleen naar de tijd met zonlicht verwijzen, die dus varieert met de seizoenen? En de dag is op ontelbare manieren te verdelen in kleinere stukjes; waarom hebben we 24 uur, 60 minuten en 60 seconden terwijl een stelsel met tientallen veel makkelijker zou zijn?

Verdeling van een dag

• Wat is één dag?
• Uurverdeling
• Noen, siësta en meer
• Minuten en seconden

Wat is één dag?

We kunnen onderscheid maken tussen een natuurlijke dag, kunstmatige dag en civiele dag.

Hoewel een dag zolang duurt als de tijd waarin de aarde om haar as draait, is er wat verwarring. Soms gebruiken we het woord "dag" om te verwijzen naar de periode met zonlicht. Het tegenovergestelde, nacht, betekent dan het deel met duisternis. Deze verwarring werd al officieel opgelost in de 3e eeuw: Censorinus noemde de zonlichtperiode dies natuarlis en de rotatieperiode dies civilis. In de 7e eeuw was men van mening dat een dag de combinatie was van zowel de zonlicht- en duisternisperiode. Dies naturalis of natuurlijke dag verwees nu naar de rotatieperiode, terwijl dies artificilialis of kunstmatige dag verwees naar de zonlichtperiode. Ondanks deze duidelijke oplossing, blijven we nog steeds het woord "dag" voor beide concepten gebruiken. Mensen zeggen "het is een verschil van dag en nacht" en ze bedoelen dan dus de periodes van licht en duisternis.

De natuurlijke dag is 24 uur, maar kan op elk willekeurig moment beginnen. In het Nederlands kunnen we het woord etmaal gebruiken om een periode aan te geven van 24 uur, onafhankelijk van het beginpunt. Om een goedlopende maatschappij mogelijk te maken, moet je echter een strikt beginpunt kiezen. Het veroorzaakt te veel verwarring als iedereen voor zichzelf kan beslissen wanneer de dag begint of wanneer het 8 uur is. In navolging van de Romeinen begint de civiele dag in westerse landen en in China om middernacht, 12 uur. Moslims en Joden volgen de Grieken en hun dag begint bij zonsondergang. De oorspronkelijke bewoners van Umbrië begonnen hun dag om 12 uur ’s middags. Dit was traditioneel ook het begin van de dag voor astronomen een zeevaarders, zodat alle observaties van één nacht op dezelfde datum vielen. Tegenwoordig houden ook sterrenkijkers en zeelui de civiele dag aan met een begin om middernacht.

De Egyptenaren begonnen te tellen bij zonsopgang; de start van de kunstmatige dag. Deze begint telkens op een ander moment, afhankelijk van het moment in het jaar en je locatie op aarde. Wij doen dit ook nog in de spreektaal, want na middernacht praten we vaak over "morgen" als we het over de daglichtperiode van diezelfde dag hebben. Scherpe geesten corrigeren dat met een "nee, vandaag". De NS maakt speciale melding dat treinen tussen middernacht en 4 uur bij de dienstregeling van de vorige dag horen. Hoewel je dus de trein neemt op 20 april om 00.37 is je kaartje van 19 april nog geldig.

Uurverdeling

Waarom heeft een dag 24 uur? In wezen kun je de verdeling zo groot of klein maken als je wilt. Je kunt 1000 uren hebben of 5, als iedereen het eens is met de verdeling en die conventie volgt, is er niets aan de hand.

De oude Egyptenaren verdeelden de dag al in 24 uren, maar bedeelden 12 uur aan de kunstmatige dag (daglichtperiode) en 12 uur aan de nacht. Afhankelijk van het seizoen verandert de lengte van de perioden met daglicht en duisternis, dus de lengte van de uren veranderde ook. Op een korte winterdag waren de uren korter tijdens daglicht en langer tijdens de nacht en in de zomer was het omgekeerd. De Grieken en Romeinen namen deze verdeling ongewijzigd over en tot de Middeleeuwen was dit de normale manier om de dag te verdelen. Er was geen licht in de avond, werk was beperkt tot de daglichturen, dus het gaf geen problemen voor normale mensen om de dag zo te verdelen. Alleen astronomen verdeelden de dag in 24 gelijke uren. Deze werden equinoctiale uren genoemd, omdat tijdens de equinox (20 of 21 maart en 22 of 23 september) de periodes van daglicht en duisternis gelijk zijn.

Met de invoering van mechanische klokken als vervanging van zonnewijzers werden de gelijke uren de norm en was het niet langer handig om de dag bij zonsopkomst of -ondergang te laten beginnen. De 24-uursverdeling bleef, maar werd nu geteld vanaf middernacht met 12 uren voor en 12 uren na het middaguur. Hoewel de 24-uursverdeling officieel gebruikt wordt in schrift (13.00 uur als 1 uur ’s middags), gebruiken we de 12-uursverdeling in spraak. Italië is een uitzondering, waar je wel 13 uur kan zeggen. In het Engels gebruiken alleen bureaucraten en militairen de 24-uursklok (thirteen hundred hours) en wordt dit dan ook military time genoemd.

Andere verdelingen dan in 24 uur vinden we in het Majorca en China van vroeger. Op Majorca werd de natuurlijke dag verdeeld in delen van 60 of 12. Bij de 12-verdeling was één uur dus de lengte van twee (een dubbeluur). De Chinezen hadden ook dubbeluren die in het jaar 102 een verdeling in delen van tien vervingen. De revolutionaire kalender in Frankrijk moest de dag verdelen in 10 uur van elk 100 minuten van elk 100 seconden.

Noen, siësta en meer

In taal en in andere culturen zien we overblijfselen van een andere dagverdeling.

Noen

Noen is in het Nederlands een oud woord voor 12 uur ’s middags en wordt nu nog zelden gebruikt. In het Engels is noon niet vervaagd. Zowel noen als noon komen van het Latijnse woord nona wat negen betekent. Dit gaf de tijd aan waarop in de kerk gezongen moest worden. Mensen wilden echter niet wachten tot drie uur ’s middags (9 uur vanaf zonsopgang) en begonnen al eerder. Zo ging het woord noen dus 12 uur ’s middags betekenen.

Siësta

Siësta komt van het oud-Spaanse woord voor zes en geeft de tijd aan waarop gerust wordt, geteld vanaf zonsopgang: aan het begin van de middag.

Thais

In het Thais wordt de 24-uursklok gebruikt, maar bestaat deze niet uit 2 delen van 12 uur, maar 4 delen van 6 uur. Wij doen hetzelfde met onze namen voor dagdelen: nacht, ochtend, middag en avond. In het Thais wordt dit ook gebruikt voor de klok en wordt het dus vier keer per dag 3 uur: 03.00 uur, 09.00 uur, 15.00 uur en 21.00 uur. Elk dagdeel heeft een bijbehorend woord voor "uur"; 21.00 uur is bijvoorbeeld saan thoem oftewel "drie avonduur".

Arabisch

In het Arabisch wordt een uur niet alleen verdeeld per kwart (15 minuten), maar ook per derde (20 minuten). Het Modern Standaard Arabisch heeft zowel een term voor kwartier als "tertier". In spreektaal wordt 9.40 uur dus twee tertieren na negen of een tertier voor 10.

Minuten en seconden

De oude Babyloniërs verdeelden alles in delen van 60: de dag had 60 uur, welke 60 minuten hadden, welke 60 seconden hadden, enz. De Grieken hadden 24 uur per dag, welke onderverdeeld werden in 15 stukjes of moirai. Dit woord gebruikten ze ook voor de graden van een hoek en levert het totaal van 360 op. Astronomen en astrologen hadden nog meer termen tot hun beschikking voor kleinere tijdsperiodes, zoals een lepta (1/5 uur of 12 minuten) en stigma (1/4 lepta of 3 minuten).

In het Latijn van de Middeleeuwen werd het uur verdeeld in kwarten (15 minuten) of vijfden (12 minuten) genaamd puncta. Een punctum werd verdeeld in 2 of 2,5 minuta (afhankelijk van het systeem) wat gelijk was aan 6 minuten. Een minutum werd verdeeld in zes ostentum, welke dus dezelfde lengte hadden als onze huidige minuten. Pas laat in de Middeleeuwen ging "minuut" 1/60 van het uur betekenen. Het uur werd verdeeld in primaire, secundaire en tertiaire minuten, zoals je ook vindt bij de graden van een hoek. De primaire minuten waren dus elk een minuut lang, de secundaire minuten elk een seconde lang en de tertiaire minuten 1/60 van een seconde. De term secondaire minuten is de oorsprong van het woord seconde.