José Ortega y Gasset en de 'massamens'

In ‘La rebelión de las masas’ omschreef José Ortega y Gasset de 'massamens' als iemand die zichzelf niet van de rest onderscheidt. De horde of massa is er niet toe in staat is om zijn eigen baas te zijn, zoals het individu. Die stelling was tevens de basis van het communisme en fascisme, die in die periode al in Spanje en Europa de kop opstaken met de opkomst van de zg. massacultuur. Heden leven we in een gecompiceerde vorm van massacultuur, wat misschien het best nog wordt geïllustreerd door zo José Ortega y Gasset (1883-1955) groeide op binnen een familie van journalisten. Zijn vader José was directeur van het nieuwsblad ‘El Imparcial’, in Madrid, eigendom van de familie van diens echtgenote, Dolores. Zijn ouders lieten hem zijn opleiding volgen aan een Jezuïetencollege te Málaga, waarna hij twee jaar aan de ‘Universidad de Deusto’ in Bilbao studeerde en vervolgens aan de Universiteit van Madrid. Daar promoveerde in 1904 in de filosofie.

Buitenland

De volgende vijf jaren bracht Ortega y Gasset door op de universiteiten van Berlijn, Leipzig en enkele andere steden in Duitsland. In Marburg raakte hij onder invloed van het neo-kantianisme. Bij zijn terugkeer in Madrid in 1910 werd hij professor Psychologie, Logica en Ethiek, wat hij tot het uitbreken van de Spaanse Burgeroorlog (1936-39) is gebleven.

Tijdens de dictatuur van generaal Miguel Primo de Rivera (1923-1936) leidde Ortega y Gasset de republikeinse intellectuele oppositie en steunde hij de onttroning van koning Alfonso XIII, wat gebeurde in 1931. Hij was daarna ook afgevaardigde van de provincie León in het parlement van de zg. Tweede Spaanse Republiek. Vanwege deze duidelijke publieke stellingname vond hij het beter om te vluchten toen in 1936 de rebellen in opstand kwamen en daarmee de burgeroorlog uitbrak.

Spaanse burgeroorlog

Terwijl de strijd in zijn geboorteland woedde, verbleef Ortega y Gasset onder meer in Parijs, Leiden en Amsterdam, waarna hij uiteindelijk in Argentinië terecht kwam. Daar zou hij van 1939 tot 1942 blijven wonen met zijn vrouw Rosa Spottorno.

Na ook nog zes jaar in Lissabon gewoond te hebben, keerde de filosoof in 1948 echter toch terug naar Madrid en richtte daar zijn onafhankelijke ‘Instituto de Humanidades’ op. De lezingen, die hij daar gehouden werden, zouden vele toehoorders trekken. Ondertussen werkte Ortega y Gasset het perspectivisme van Nietzsche uit, uitgaande van een objectieve werkelijkheid. Hij noemde daarbij de zg. 'som van gezichtspunten', dat verweven is met de concrete levensloop van ieder mens. De zg. ‘razón vital’ (vitale rede) staat daarin voor de zin van het leven.

Het werk van Ortega y Gasset

In 1914 gaf Ortega y Gasset zijn eerste geschriften uit, ‘Meditaciones del Quijote’ (Meditaties van een Don Quichot), waarin zijn filosofische visies reeds zichtbaar worden. In datzelfde dat jaar stichtte hij ook de zg. ‘Liga de Educación Política Española’ (Spaanse Liga voor Politiek Onderwijs), waarmee zijn politieke carrière aanving. In 1923 richtte hij het politieke en literair tijdschrift ‘Revista de Occidente’ op, waarmee hij het Spaanse intellectuele leven beoogde te moderniseren door o.a. vertalingen te publiceren van het werk van westerse filosofen. Dit periodiek zou van groot belang worden binnen de Spaanse cultuur en o.a. voor de latere opkomst van de Generatie van '27, een belangrijke cultuurbeweging in Spanje waarvan o.a. de dichters García Lorcxa en latere Nobelprijswinnaar Vicente Aleixandre deel uit maakten, alsmede belangrijke kunstenaars als Salvador Dalí, Maruja Mallo en Luis Buñuel.

Ortega y Gasset zou het tot één van de invloedrijkste filosofen van Spanje brengen, wat vooral te danken is aan zijn boek ‘La rebelión de las masas’ (1929-30). Daarmee begon hij een stempel te drukken op het denken en de politiek van zijn land in de eerste helft van de 20ste eeuw. Het boek kreeg ook internationaal grote aanzien en werd in Nederland vertaald onder de titel ‘De opstand der horden’.

Een bekende uitspraak van Ortega y Gasset is ‘Yo soy yo y mi circunstancia y si no la salvo a ella no me salvo yo’ (Ik ben mijzelf en mijn omstandigheid, en als ik hem niet kan redden -mijn omstandigheid-, dan kan ik mezelf niet redden).

Ortega y Gasset schreef naast enkele boeken ook vele essays en artikelen. Daarbij zorgde hij er met een eenvoudig taalgebruik voor dat zijn werk toegankelijk bleef voor niet-intellectuelen.

Cultuurpessimisme en oplossingen

Ondanks dat Ortega y Gasset van tegenstanders vaak het verwijt kreeg een cultuurpessimist te zijn, erkende hij dat de massacultuur ook zijn voordelen heeft. Daarbij dacht hij vooral aan de verhoogde welvaart. Elke tijd eist zijn eigen uitwegen, zei hij. Absolute antwoorden zijn er niet. Elke generatie kan eigenlijk niets anders doen dan de conclusies van vorige generaties bij te stellen. Daarnaast droeg hij –vanuit zijn politieke kant- oplossingen aan voor bepaalde problemen. Hij was daarbij een groot voorstander van een verenigd Europa.

In 1978, 23 jaar na zijn dood, stichtte Ortega y Gasset's dochter, Soledad Ortega Spottorno, de zg. 'Fundación José Ortega y Gasset', die beoogt het gedachtengoed van de filosoof levend te houden en zich ten dienst te stellen van onderwijs, cultuur, onderzoek en debat.

Lees verder

• Federico García Lorca, de dichter die verdween in de oorlog
• Luis Buñuel, het surrealisme in de film
• Gala, de muze van Salvador Dalí