Heeft ethisch handelen een goddelijke of menselijke bron?

Is juist ethisch handelen het product van een goddelijke bron of is het door mensen zelf geïnspireerd? Voor een antwoord op die vraag is het goed om twee ethische theorieën eens nader bekijken namelijk, de Deugdethiek, waarin Aristoteles grote invloed heeft gehad en, de Divine Command Theory. Beide theorieën stellen dat de mens zelf de norm bepaalt. Enerzijds beweren de theorieën dat de mens zelf een goddelijke bron voor ethische handelen heeft bedacht om het gedrag te rechtvaardigen. Anderzijds is er de bewering dat de mens van nature goed is. Dat geeft ook weer de tegenstelling en bevestiging dat er een 'slechte' kant van de mens moet zijn anders kan het goede niet bestaan.

J.L. Mackie

Ian Markham beschrijft in het derde hoofdstuk van zijn boek Do morals matter? De visie van J.L. Mackie. Mackie betoogt namelijk in zijn boek Ethic: Inventing Right and Wrong, dat moraal niet langer de vraag is over wat waarheid is maar van het gevoel en uitvinding door mensen. Goddelijke inspiratie is niet aan de orde en Mackie staat trouwens afstotend tegenover elke vorm van religie. In zijn boek The Miracle of Theïsm, beschrijft hij dat religie een bedenksel van de mens is. Moraal is volgens Mackie uitgevonden door de mens. Hij heeft daar twee argumenten voor. Het eerste argument is dat elk land en de bijbehorende cultuur haar eigen morele code heeft ontwikkeld. Die code kan niet overgezet worden op een ander land. Sommige Afrikaanse normen en waarden kun je bijvoorbeeld niet overzetten in Nederland. Het tweede argument is dat elk volk haar eigen bronnen voor een morele code gebruikt. Christenen gebruiken de Bijbel als bron, Joden de Thora, en Moslims de Koran.

Moraal en ethiek in het leven van mensen

Volgens Mackie zou religie en ethiek tegelijk met de evolutie van de mens zijn ontstaan om betekenis aan het leven te geven. Volgens hem zou dan de mens zelf een goddelijke wetgever hebben bedacht. Dat zou de perfecte oplossing zijn om orde in de samenleving te houden. Het sterke punt van Mackie is de verbinding tussen te constateren feiten en de vertaling ervan in een waardeoordeel. Dit is tegelijk het zwakke punt van Mackie. Feiten kunnen niet als norm worden gezien. Eigenlijk is het geen sterk punt maar meer een logische redenering die uit het handelen voort komt. Als het gebruik van bijvoorbeeld verslavende middelen het plezier van jongeren vergroot dan kan dat nog niet als norm worden aangenomen. Als het om alcohol gaat zullen velen zeggen ‘het is te koop dus dan mag het’. Het zijn dan de jongeren zelf die de norm bepalen.

Divine Command Theory: ethisch leven vanuit goddelijke bron

De mens kan zijn eigen wetgever zijn maar het is ook aannemelijk dat God of meerdere goden de bron van leven en daarmee ook de bron van de rede zijn. De drie grote wereldgodsdiensten Christendom, Jodendom en Islam hebben als bron voor hun moraal respectievelijk de Bijbel, Thora en Koran. De Divine Command Theory loopt echter vast in het Euthyphro- dilemma van Sokrates. Het strekt te ver om hier dieper op in te gaan maar het komt er op neer “of het goede afhankelijk is van God of zelfstandig”. Sokrates twijfelt er overigens aan of er een God of meerdere goden bestaan. Als dat zo is kan er dan wel iets goeds van hen komen? Hij is namelijk van mening dat de verschillende goden het ook met elkaar oneens kunnen zijn. Dat argument houdt echter geen stand bij de monotheïstisch wereldgodsdiensten. Zij vinden namelijk dat:

• God schepper is van alles. Hij is almachtig (omnipotent).
• God volledig rationeel doordacht is. Hij handelt met wijsheid (omniscient).
• God liefdevol en altruïstisch is (omnibenevolent).

We willen nog een zwakke plek aanduiden dat, als we net als Aristoteles nastreven naar de eudaimonia, de volledige welgelukzaligheid, moeten we ook veronderstellen dat we van oorsprong slecht zijn. Als er een volledige deugdzame moraal is dan is er ook een ondeugdzame moraal. Eudaimonia kan niet op zichzelf bestaan of enkelvoudig zijn.

Innerlijk of uiterlijk doel van ethiek?

In het artikel Wetenschap en ethiek stelt Alan E. Donant dat we ons af moeten vragen wat ethiek beoogt. Gaat het om innerlijke of uiterlijke vooruitgang? Ondanks alle (morele) vooruitgang blijft bijvoorbeeld het lijden in deze wereld aanwezig. In sommige gevallen lijden we als gevolg van de wetenschappelijke vooruitgang en bedreigen de mens in zijn essentie. Donant is voorstander van meer onderzoek naar de ‘eenheid van dingen’ (oorzaak en gevolg). Donant is van mening dat de kern van de moraal bestaat in het besef van wie we zijn en waar we naar toe gaan. “Als alle dingen onderling verbonden zijn- en als alle dingen weerspiegelingen zijn van het Ene- verandert dit de manier waarop we onze handelingen beschouwen”. Dit is wat hij noemt de zuiverste vorm die naar een universele ethiek kan leiden.

Conclusie

Het ontdekken van de juiste moraal lijkt onmogelijk. Wetenschappers zijn het niet altijd met elkaar eens. Zij gebruiken bij de deugdethiek de rede en feiten als bron voor de ethiek en, bij de Divine Command Theory hebben ze vragen over de goddelijke wetgever. In beide theorieën stuit men op problemen. Wel kan Mackie iets met de kwestie rechtvaardigheid. Dit is een sterk punt omdat hij dit door zijn visie opnieuw onder de aandacht brengt. Hier wil ik op aanhaken en stellen dat God niet per definitie iets tot stand brengt met deugdzame dingen. Hij kan net zo goed ondeugdzame zaken gebruiken om Zijn doel te bereiken. In de medische wetenschap worden bijvoorbeeld bacteriën toegepast om ziekten te bestrijden. Het doel heiligt het middel.

Sterke punt

Het sterke punt van de Divine Command Theory is dat verschillende bronnen en andere geschriften vergeleken kunnen worden. Daarin komt overeen dat God de wereld en de mens geschapen heeft. Hieruit kunnen we afleiden dat zowel in de Bijbel, Thora en in de Koran God het leven als hoogste doel heeft. In het leven neemt rechtvaardigheid een fundamentele plaats in. Zonder rechtvaardigheid is er geen goed leven mogelijk. Leven is één van de essentiële kenmerken van de mens (Thomas van Aquino). Een rechtvaardige handeling die leven bevorderd mag niet worden tegengegaan. Deze essentie is absoluut en universeel.

Uiterlijkheden

Alan E. Donant stelt terecht kritische vragen over wat ethiek beoogt. De deugdethiek richt zich volgens hem teveel op de uiterlijkheden. De Divine Command Theory heeft volgens hem meer perspectief. Donant laat de mogelijkheid open voor onderlinge verbondenheid met het Ene. De conclusie is tenslotte ook dat in de beide theorieën de nadruk ligt op het goede. Dat kan nooit verkeerd zijn.