Wat zijn alkaloïden?

De term alkaloïden verwijst naar een groep van stoffen of chemische componenten die in planten voorkomen. Alkaloïden behoren in veel geneesplanten tot de werkzame stoffen. Sommige alkaloïden, bijvoorbeeld in papaver, zijn sinds oudsher voor recreatieve doeleinden einden gebruikt. Andere alkaloïden zijn gebruikt om giftige pijlpunten mee te maken zodat tegenstanders eerder overlijden na een pijlwond. Alkaloïden staan soms te boek als giftige stoffen; dat beeld klopt niet want niet alle alkaloïden zijn giftig. Wel bevatten giftige planten relatief veel alkaloïden. Let op! Dit artikel is geschreven vanuit de persoonlijke visie van de auteur en bevat mogelijk informatie die niet wetenschappelijk onderbouwd is en/of aansluit bij de algemene zienswijze.

Inhoud:

• Benaming van alkaloïden
• Stikstof in alkaloïde
• Afgeleide van aminozuur
• Alkaloïden in verschillende dosering
• Werking alkaloïden voor iedereen verschillend
• Verschillende alkaloïdenvormen binnen een plantenfamilie
• Giftig en toch geneeskrachtig
• Synthetische alkaloïden
• Alkaloïden als pesticiden
• Verschillende categorieën alkaloïden

Benaming van alkaloïden

Het woord alkaloïde is een samenvoeging van het Arabische woord al qualja, wat ´as van planten´ betekent en het Griekse woord ´oides´ wat ´lijkend op´ beduidt. Vele namen van alkaloïden eindigen op -ine met daaraan voorafgaand een deel van de Latijnse naam van die plant, bijvoorbeeld atropine komt van Atropa belladonna. Papaverine komt van de Papaver somniferum. Eschscholzia californica bevat eschscholtzine Ook worden achtervoegsels gebruikt als "-idine", "-anine", "-aline" en "-inine".

Stikstof in alkaloïde

Alkaloïden bevatten stikstoffen. Alkaloïden zijn de opslagplaats voor stikstoffen. De hoeveelheid stikstof in een plant hangt af van de omstandigheden. Veel licht en voedsel betekent veel stikstoffen, donker en gebrek aan voedingsstoffen betekent weinig stikstof. Alkaloïden komen het meest voor aan de periferie of buitenrand van de plantdelen. Ze spelen een rol bij de groei van de plant en de stofwisseling binnen de plant. Sommige alkaloïden beschermen de plant tegen insecten.

Afgeleide van aminozuur

Er bestaan vele soorten alkaloïden maar ze bevatten allemaal stikstof en zijn allemaal afgeleiden van aminozuren. Alkaloïden zijn meestal gebonden aan zuren zoals appelzuur, melkzuur en azijnzuur. Een ander kenmerk is dat een alkaloïden vrijwel nooit alleen in een plant voorkomen; er is altijd sprake van een groep alkaloïden. Alkaloïden lossen slecht op in water maar goed in dierlijke en plantaardige vetten. Ook kunnen ze oplossen in alcohol.

Alkaloïden in verschillende dosering

Alkaloïden hebben soms in kleine doses geneeskrachtige eigenschappen. Dat verklaart waarom een giftig blad toch als basis voor een medicijn kan dienen. Groot hoefblad is oneetbaar omdat de kans groot is dat je leverschade krijgt. Overigens is dit nog nooit vast gesteld; het wordt alleen aangenomen op grond van het feit dat er een hoge concentratie pyrrolizidine-alkaloïden in groot hoefblad zitten. Langdurig gebruik is wel degelijk slecht omdat aders worden omklemd door weefsel waardoor er zwellingen van organen als de lever ontstaan. Preparaten in de fytotherapie die van groot hoefblad zijn gemaakt zijn vaak ontdaan van pyrrolizidine-alkaloïden zodat deze gewoon vrij verkocht mogen worden. Een preparaat met pyrrolizidine-alkaloïden mag in veel landen niet zomaar verkocht worden omdat het als een giftige stof wordt beschouwd.

Werking alkaloïden voor iedereen verschillend

Alkaloïden werken niet op elk mens hetzelfde. Ze werken in op het autonome zenuwstelsel en kunnen de hersen-bloedbarriere doorbreken. Afhankelijk van de dosis en de constitutie van de patiënt werken de stoffen beter of minder goed. Daarom zijn er verschillende doseringen; ieder mens is weer anders. Dat zelfde geldt in mindere mate voor de reguliere geneeskunde; daar wordt meer met standaarddoseringen gewerkt maar kan een arts besluiten naar aanleiding van iemands gewicht en het eventueel slikken van andere medicijnen een hogere of lagere dosis voor te schrijven. In de fytotherapie kan het zo zijn dat bepaalde natuurmedicijnen voor de ene mens niet werken en voor de andere wel. Vaak zijn er meerdere natuurgeneesmiddelen voorradig om een patiënt mee te behandelen.

Verschillende alkaloïdenvormen binnen een plantenfamilie

Plantenfamilies zijn niet gevormd op basis van gelijkluidende alkaloïden. Het is niet zo dat een bepaalde plantenfamilie alleen maar giftige of alleen maar eetbare planten produceert. Voorbeelden daarvan zijn planten uit de familie der lelieachtigen zoals

• Herfsttijlloos(colchicum autumnale), pijnstillend voor de ene persoon maar diarreeveroorzakend voor de ander; iedereen heeft andere dosering nodig,
• Krokus(crocus vernus), niet consumeerbaar noch een geneesmiddel,
• Ui(allium cepa), gezonde plant die dagelijks wordt gegeten en beschikt over diverse geneeskracht.

Giftig en toch geneeskrachtig

Sommige planten hebben qua alkaloïdensamenstelling bruikbaarheid in de natuurgeneeskunde maar zijn beslist niet eetbaar. Deze planten zijn als giftig gecategoriseerd. Planten op deze lijst mogen alleen op voorschrift verstrekt worden. Aangezien de medische toepassing van als giftig beschouwde planten slechts beperkt is; een klein aantal ziekten kunnen ermee behandeld worden, is dit niet een groot probleem voor de fytotherapie.

Synthetische alkaloïden

Het is niet zo dat de kruidengeneeskunde gebruik maakt van alkaloïden en de reguliere geneeskunde niet. De reguliere geneeskunde maakt veelal gebruik van gesynthetiseerde alkaloïden. Voorbeelden van gesynthetiseerde alkaloïden die door artsen worden voorgeschreven zijn:

• Codeïne tegen hoest.
• Kinine tegen koorts en malaria.
• Colchicine tegen jicht.
• Tubocurarine als spierverslappend middel,
• Morfine als pijnstiller.

Alkaloïden als pesticiden

De giftigheid van sommige alkaloïden zijn aanleiding om ze te gebruiken als insecticide en pesticide in de landbouw. Net zoals bij mensen hebben alkaloïden in pesticiden een verwoestende werking op het brein van insecten. De bijensterfte is daar met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid het gevolg van. Gif dat tegen mieren werkt, zorgt ervoor dat het coördinatievermogen verstoord wordt. Aangezien insecten heel klein zijn gaan ze bij een kleine hoeveelheid al dood aan deze pesticiden. Er is veel te doen over het spuiten van pesticiden op gewassen en de gezondheidsnadelen van consumenten en werknemers in de agrarische sector, met name in de bloementeelt, waar de meeste pesticiden worden gebruikt.

Verschillende categorieën alkaloïden

Er zijn diverse soorten alkaloïden. Fenethylamine alkaloïden is een grote categorie. Deze onderscheidt zich van de Heterocyclische alkaloïden. Onder die laatste categorie vallen:

• Pyridine-alkaloïden,
• Indolalkaloïden,
• Purine-alkaloïden,
• Tropaanalkaloïden,
• Quinoline-alkaloïden,
• Opiumalkaloïden,
• Terpenoïde alkaloïden.

Lees verder

• Wat zijn flavonoïden?
• Wat zijn polyfenolen?
• Wat zijn looistoffen of tanninen?