De oorsprong van memes

Het woord ‘meme’ verwijst tegenwoordig naar een populair plaatje, filmpje of verhaaltje op internet, veelal op websites waar men zelf ook eigen werk kan toevoegen. Wanneer een plaatje of filmpje erg populair wordt, vaak in een korte tijd, gaat het een eigen leven leiden en wordt het een meme. Echter, de term verwijst oorspronkelijk naar een ander fenomeen. Richard Dawkins, de evolutionair bioloog, introduceerde de term in zijn boek The Selfish Gene. Dawkins paste de principes van Charles Darwin toe op meer dan biologie; hij extrapoleerde het naar sociale wetenschappen. Om te snappen hoe Dawkins bij zijn ideeën kwam is het belangrijk om te beschouwen hoe Darwin’s ideeën toegepast kunnen worden op ons sociale leven.

Darwinisme en ons sociale leven

Darwin’s principes zijn niet alleen toepasbaar op de natuur, zoals veel mensen denken. Integendeel, de principes die Darwin naar voren bracht zijn zeer goed te herkennen in de sociale wetenschappen. Dat Darwin’s principes te herkennen zijn in sociale aspecten in ons leven wordt snel duidelijk wanneer we kijken naar iets wat eenieder waarschijnlijk dagelijks doet: een ander helpen. Stel dat u over straat loopt en iemand laat iets vallen. Er is een grote kans dat u deze persoon daar op wijst, en zelfs dat u deze persoon helpt om het gevallen voorwerp op te rapen. U heeft hier zelf geen direct voordeel van; integendeel: het kost u tijd en energie. Wanneer iemand u vraagt waarom u dit doet is uw eerste ingeving waarschijnlijk: omdat het aardig is.

Natuurlijk realiseren de meeste mensen zich snel dat het geen voordelen biedt op het gebied van overleven om telkens anderen te helpen. Tenslotte kost het u energie, en bovendien kan het ook nog eens gevaarlijk zijn, bijvoorbeeld wanneer u auto’s maant te stoppen zodat u een oude vrouw of een groep kinderen kunt helpen met oversteken. Biologisch gezien lijkt het dus vooral nadelen te hebben, en Darwin’s evolutieleer impliceert dat dit gedrag dan toch vrij snel zou verdwijnen.

Het voortbestaan van sociaal gedrag

Hoewel het vanuit een biologisch perspectief logisch lijkt dat behulpzaam gedrag zou verdwijnen, is dit niet de realiteit: mensen vertonen nog steeds behulpzaam gedrag. Dat zit zo: mensen helpen geeft geen biologische voordelen, maar wel sociale voordelen. Het is een investering in de toekomst: ik help nu iemand, zodat iemand mij helpt wanneer ik dit nodig heb. Het is geen toeval dat mensen die niet bekend staan als behulpzaam vaak zelf ook geen hulp kunnen verwachten: voor wat, hoort wat. Maar deze investering in de toekomst komt met enige onzekerheid. Hoe weet ik dat mensen mij ook daadwerkelijk gaan helpen? Die vreemde die ik heb geholpen zal mij natuurlijk niet gaan volgen om hetzelfde terug te doen. Een garantie op uitbetaling van de inzet heb ik niet. Maar toch vertoon ik, samen met een groot deel van de samenleving, dit gedrag.

De oorzaak van dit gedrag, en gelijkende gedragingen, valt niet terug te vinden in genen. Immers, veel gedragingen worden beïnvloed door externe factoren, maar hoe rijmt dit met het idee dat gedrag wordt veroorzaakt door genen? De maatschappij heeft zich ontwikkeld als zijnde een organisme, waarbij gedragingen die positief zijn voor de maatschappij (bijvoorbeeld elkaar helpen) worden beloond, en gedragingen die slecht zijn voor de maatschappij (bijvoorbeeld stelen) worden bestraft. Deze sociale evolutie impliceert het bestaan van een sociaal-Darwinisme.

Hoe relateert dit sociaal-Darwinisme aan memes? In het biologische Darwinisme bestaan er elementen die replicatoren heten. Dit zijn eenheden die informatie van individu op individu overbrengen, ook wel bekend als genen. In sociaal-Darwinisme zijn er geen genen, maar wel elementen met eenzelfde taak als genen: het overbrengen van informatie van individu op individu. Dawkins noemde deze elementen memes. Memes zijn ideeën en gedragingen die worden overgebracht van mens op mens zonder dat daar een fysiek object aan te pas komt.

Voorbeelden van memes

Memes zijn sociale gedragingen, met of zonder een direct voordeel voor het individu. Denk bijvoorbeeld aan het wassen van voedsel. Iemand met de gewoonte om zijn voedsel te wassen voor het op te eten wordt minder vaak ziek. Anderen kopiëren dit gedrag, omdat ze er een voordeel in zien. Zo wordt het gedrag overgebracht van de ene persoon op de andere persoon, zonder dat iets of iemand ze dwingt dit gedrag te vertonen. Later is gebleken waarom dit gedrag positief is voor de gezondheid, maar niet voordat het een standaard handeling werd in de samenleving.

Andere voorbeelden zijn bijvoorbeeld een melodie, die wordt overgebracht van vader op zoon, of die bepaalde manier van vlekken schoonmaken die iemand leert van zijn/haar oma. Memes kunnen ook negatief zijn, bijvoorbeeld inbreken of drugs gebruiken. Memes zijn ook niet uniek voor mensen. Vogels leren hun liederen door andere vogels te imiteren. Dit zijn allemaal voorbeelden van gedragingen die niet vastgelegd zijn in onze genen, maar die wel vertoond worden.

De naam ‘meme’ voor de populaire plaatjes en filmpjes op internet is niet geheel onlogisch gekozen. Tenslotte ligt aan een bepaalde internet-meme vaak een ongeschreven regel ten grondslag: dit plaatje wordt gebruikt in deze situatie, en de tekst die erbij hoort heeft deze grammaticale structuur. Memes zijn echter veel meer dan alleen grappige plaatjes op populaire websites; het zijn de genen van de sociale wereld.