Wat is historisch besef?

Historisch besef is een term die meerdere duidingen kent. Historisch besef wordt bepaald door onder andere ervaringen en waarnemingen en kan gezien worden als een psychologisch attribuut. Het geheugen dient als een databank en zorgt ervoor dat we situaties in het leven begrijpen. Historisch besef vormt een deel van onze identiteit. Ook op sociaal gebied is het van belang in bezit te zijn van enige historische kennis. Zonder wat algemene kennis van het verleden word je uitgesloten van sociale en politieke debatten. Er zijn verschillende zaken die invloed hebben op het historisch besef.

Inhoud

• Social memory
• Onderdelen social memory
• Historisme
• Principes volgens historisme

Social memory

Social memory is van grote invloed op historisch besef. Bij social memory, ook wel sociaal geheugen of cultureel geheugen genoemd, wordt er gekeken naar het verband tussen de identiteit en de kennis van de historie in sociale groepen. Sociale groepen zijn groepen mensen die op sociaal gebied aan elkaar gerelateerd zijn, bijvoorbeeld families en vriendengroepen. Een sociale groep heeft een gedeelde interpretatie van gebeurtenissen en een gedeeld beeld van het verleden. Dit vormt hun gezamenlijke identiteit.

Een nadeel van social memory is dat zij niet objectief naar het verleden kijken, wat een vertroebeld beeld van de geschiedenis tot gevolg heeft. Het vertroebelt het beeld van een bepaalde gebeurtenis die zij gezamenlijk op een bepaalde manier hebben ervaren. Een voorbeeld hiervan is de discussie over zwarte piet. Er is een groep die hierbij de link legt met slavernij en racisme, terwijl een andere groep dit ziet als onderdeel van de Nederlandse cultuur. Tot op de dag van vandaag beïnvloedt het sociale geheugen hierbij het historische besef.

Onderdelen social memory

Er zijn drie onderdelen van social memory die aan de vertroebeling van het historisch besef bijdragen. Dit zijn traditie (tradition), nostalgie (nostalgia) en het vooruitgangsgeloof (progress). Het respect voor tradities wordt vaak verward met het gevoel voor geschiedenis, want het brengt genegenheid voor de geschiedenis met zich mee en het verlangen dit te behouden. Het creëert een ideaalbeeld van het verleden. Dan is er nog de nostalgie. Hierbij is het probleem dat alles eenzijdig geïnterpreteerd wordt. In de vorm van ‘vroeger was alles beter’. Tot slot is er nog het geloof in de vooruitgang. Waar nostalgie de pessimistische kijk op de wereld reflecteert, gelooft de vooruitgang in het positieve van de wereld. Het is vrijwel het tegenovergestelde van nostalgie, want het vooruitgangsgeloof gelooft dat alles beter wordt.

Historisme

Behalve deze sociaal bewogen perspectieven op historisch besef, ontstaat er een andere vorm van historisch besef die van andere principes uitgaat. Halverwege de negentiende eeuw ontstaat in Duitsland het historisme. Historici willen het verleden bekijken aan de hand van feiten en dus objectief zijn. Het leidende figuur in deze stroming was Leopold von Ranke, een professor aan de universiteit van Berlijn.

Ranke meende dat geschiedenis er niet was om het verleden te beoordelen of om een instructie te zijn voor het heden en de jaren die nog moeten komen. Geschiedenis was er om te laten zien hoe dingen eigenlijk waren, en het moest dan ook waarheidsgetrouw bekeken worden. Nieuw aan deze benadering van de historie was dat er gerealiseerd werd dat de atmosfeer en de mentaliteit in het verleden gereconstrueerd moest worden om de verslagen die over de gebeurtenissen gemaakt zouden worden een juiste betekenis te geven.

Principes volgens historisme

Volgens het historisme berust historisch besef op drie principes. Ten eerste is er het verschil (difference). Dit houdt in dat dat niets in de historie stilstaat, het verstrijken van de tijd heeft onze manier van leven grondig gewijzigd. Er is veel verschil tussen het verleden en nu, en er moet nooit gedacht worden dat mensen in het verleden zich hetzelfde gedroegen en dezelfde gedachten hadden als wij nu doen. Ten tweede is er de context. Het onderliggende principe van al het historisch werk is dat onderwerpen van onderzoek nooit uit hun context gerukt mogen worden. Het is de bedoeling dat alle kennis waarover beschikt wordt in de toenmalige context geplaatst wordt. Tot slot is er nog het principe proces. Als de relatie tussen gebeurtenissen uit het verleden wordt aangegeven heeft dit meer betekenis dan als de gebeurtenissen apart worden bekeken. Ze zijn onderdeel van een historisch proces. Historisch besef verschilt dus per persoon en er kan op verschillende manieren naar gekeken worden.