Oogkleur en erfelijkheid

Oogkleur is een erfelijke eigenschap. Toch kan een kind een onverwachte oogkleur hebben, die niet voorkomt in de directe familie. Kun je in zo’n geval berekenen of de oogkleur van het kind wel klopt met die van zijn/haar ouders? Veel mensen zeggen dat baby’s altijd blauwe ogen hebben. Is dat echt waar? Na welke leeftijd verandert de kleur van je ogen niet meer?

Verschillende oogkleuren

De kleur van de iris varieert van de lichtste tinten blauw tot het donkerste bruin of zelfs zwart. In genetische studies wordt oogkleur meestal opgedeeld in de categorieën blauw, groen-hazel en bruin. Oogkleur is afhankelijk van de hoeveelheid melanine die aanwezig is in de iris. Dit pigment wordt aangemaakt door melanocyten, kleurstofcellen in de iris. In blauwe irissen wordt het minste melanine aangemaakt, in bruine irissen het meeste. De overige oogkleuren zitten hier tussenin.

Verschillende tinten blauw, grijs, groen of hazel worden bepaald door de dikte en dichtheid van de iris zelf en de mate van ophoping van witte collageenvezels. Collageen is een eiwit dat door het lichaam zelf aangemaakt wordt. Het heeft een lijmachtige structuur en zorgt voor stevigheid in bindweefsels. In het oog is collageen belangrijk voor de stevigheid van het glasvocht.

In de iris zitten spieren die de hoeveelheid licht die het oog binnenkomt regelen. Bij helder licht trekken deze samen en wordt de pupil kleiner, terwijl deze in het donker juist groter wordt. Door het verschil in de grootte van de pupil en een verschillende lichtval kan iemands oogkleur de ene keer iets anders lijken dan de andere keer. Bij sommige mensen kan ook de kleur van hun kleding hun ogen steeds iets anders van kleur doen lijken. Als zij groene kleding aantrekken, dan lijken hun ogen groen, bij grijze kleding lijken hun ogen grijs en bij blauwe kleding blauw.

Wist je dat er ook mensen zijn met twee verschillende kleuren ogen? Of met verschillende kleuren in hetzelfde oog? Dit wordt heterochromie genoemd. Bekende mensen met heterochromie zijn o.a. Catherine Ann (Kate) Bosworth, Jane Seymore, Milena Markovna (Mila) Kunis, Maxwell M. (Max) Scherzer en Sarah McDaniel.

Veranderende oogkleur

Hebben alle baby's blauwe ogen?

Vaak wordt gedacht dat alle baby’s geboren worden met blauwe ogen. Dit is echter een misvatting. De meeste blanke baby’s hebben bij hun geboorte inderdaad blauwe ogen. Maar uit onderzoek is gebleken dat zo’n 10% al vlak na de geboorte een donkere oogkleur heeft. Verder hebben Afrikaanse en Aziatische baby’s bij hun geboorte meestal geen blauwe, maar lichtbruine of lichtgrijze ogen. De meeste mensen hebben dus bij hun geboorte een andere, vaak lichtere oogkleur dan als ze volwassen zijn. Toch blijven de genen van deze mensen hetzelfde. Hoe kan dat dan? Dit komt doordat bij de meeste baby’s de productie van melanine nog niet (volledig) op gang is gekomen. Genen kunnen namelijk uit, aan of op verschillende standen staan. De genen die de melanocyten opdracht geven om melanine te produceren zijn er dan al wel, maar ze zijn nog niet geactiveerd of ze werken nog niet op volle kracht.

Op welke leeftijd staat de oogkleur vast?

De definitieve oogkleur wordt in de kindertijd bepaald. In de eerste levensjaren wordt de oogkleur langzaam maar zeker steeds iets donkerder. Na een leeftijd van 6 jaar verandert de oogkleur in principe niet meer. Tegen deze tijd hebben de melanocyten hun genetisch bepaalde hoeveelheid aan melanine bereikt. Dus heeft een kind dan nog steeds blauwe ogen, dan is de kans dat deze alsnog een andere kleur krijgen erg klein. De precieze leeftijd waarop de oogkleur vaststaat, verschilt echter per kind en kan dus ook al eerder zijn dan bij 6 jaar. Onderzoek onder tweelingen heeft uitgewezen dat de leeftijd waarop de oogkleur vaststaat genetisch is bepaald: bij eeneiige tweelingen veranderde de oogkleur tegelijkertijd, maar bij twee-eiige tweelingen niet. Bij meisjes verandert de oogkleur meestal sneller dan bij jongens. Onderzoekers vermoeden dat dit samenhangt met de fysieke rijping, die bij meisjes ook sneller gaat.

Verandert je oogkleur alsnog tijdens de puberteit of als je al volwassen bent? Dan kan hier een aandoening achter zitten, zoals het syndroom van Horner. Maar dit hoeft niet. Onderzoek onder een blanke populatie heeft namelijk uitgewezen dat bij zo’n 10-15% de oogkleur na een leeftijd van 6 jaar toch nog veranderde.

Dieet

Stel: je bent niet blij met de kleur van je ogen. Kun je de kleur van je ogen dan op een natuurlijke manier veranderen door het volgen van een bepaald dieet? Volgens blogster Kristina Carrillo-Bucaram van FullyRaw wel. Zij claimt dat haar oogkleur dankzij een dieet van uitsluitend rauwe voeding veranderd is van bruin naar groenblauw. Ook andere mensen die leven op rauwe voeding zeggen dat hun ogen lichter van kleur zijn geworden. Wetenschappelijk bewijs dat het eten van rauw voedsel invloed heeft op de oogkleur ontbreekt echter. Er bestaat dus geen lijst van voedsel dat je kunt eten om je oogkleur lichter of juist donkerder te laten worden.

Operatie

Wil je de kleur van je ogen permanent laten veranderen naar blauw? Dan moet je nog even geduld hebben totdat de techniek van het Amerikaanse onderzoeksbedrijf Stroma Medical op de markt wordt gebracht. Grondlegger Gregg Homer heeft namelijk een laseroperatie ontwikkeld die de kleur van je ogen binnen 20 seconden permanent kan laten veranderen naar blauw. Kort na de operatie worden je ogen eerst donkerder, maar binnen een aantal weken worden ze blauw en dat blijven ze ook. De operatie kan niet ongedaan gemaakt worden. De procedure zit echter nog in de klinische testfase en is daarom nog niet commercieel beschikbaar*. Er moet onder andere getest worden of de techniek veilig is en of er bijwerkingen optreden of niet. Daarom hebben tot 2016 alleen testpersonen de behandeling ondergaan. Toch maar kleurlenzen kopen dus.

Erfelijkheid

Je kent het vast nog wel van de biologielessen op de middelbare school: het vierkant van Punnett waarin je, als je de oogkleur van de ouders wist, de kans op een bepaalde oogkleur bij hun kinderen kon berekenen. Je leerde dat oogkleur een monogene (op één gen berustende) eigenschap is die overerft volgens de wetten van Mendel. Je leerde dat bruine ogen dominant zijn over blauwe ogen en dat ouders die allebei blauwe ogen hebben dus nooit een kind met bruine ogen kunnen krijgen. Verrassing: dit klopt niet! Deze ‘kennis’ is namelijk gebaseerd op een model dat uit 1907 stamt (Davenport & Davenport, 1907). Maar inmiddels weten we dat dit model te simplistisch is. De erfelijkheid van de oogkleur berust namelijk niet op één, maar op meerdere genen. Oogkleur is dus een polygene eigenschap, die niet overerft volgens de wetten van Mendel. Doordat oogkleur bepaald wordt door meerdere genen kan, in tegenstelling tot wat vroeger werd gedacht, een blauwogig ouderpaar toch kinderen krijgen met bruine ogen, ook al komt dit niet vaak voor.

Toch is oogkleur nog steeds een veelgebruikt, geliefd voorbeeld om erfelijkheid volgens de wetten van Mendel te leren aan beginners. Ook zijn er op het internet vele schema’s te vinden waarmee je de oogkleur van je baby kunt berekenen. Of kunt controleren of jouw oogkleur wel klopt met die van je (groot)ouders. Jammer, want hierdoor kunnen mensen onterecht denken: ‘Mijn ouders hebben allebei blauwe ogen, maar mijn ogen zijn bruin. Mijn vader kan dus niet mijn echte vader zijn!’. Of: ‘Mijn vrouw en ik hebben allebei blauwe ogen, maar ons kind heeft bruine ogen. Mijn vrouw is vast vreemdgegaan!’. Maar aan oogkleur kun je niet aflezen of mensen al dan niet verwant zijn aan elkaar. De enige betrouwbare manier om hierachter te komen is een DNA-test.

* De techniek is al in 2009 gepatenteerd, maar was begin 2016 nog steeds niet commercieel beschikbaar.