Haarkleur en erfelijkheid

Haarkleur is een erfelijke eigenschap. Toch is de natuurlijke haarkleur van veel mensen niet hun hele leven hetzelfde. Hoe kan dat, als de kleur van je haar genetisch bepaald is? Je hebt toch je leven lang dezelfde genen? Ook hebben alle haren van dezelfde persoon vaak niet precies dezelfde kleur. Hoe zit dat? En is het waar dat de genen voor blond haar aan het uitsterven zijn?

• Kun je haarkleur berekenen?
• Pigmentatie van het haar
• Hoe kan haarkleur veranderen?
• Verschillende kleuren haar bij dezelfde persoon
• Sterft blond haar uit?

Kun je haarkleur berekenen?

Op het internet zijn verschillende schema’s te vinden waarmee je de kans op een bepaalde haarkleur bij je baby kunt berekenen, of kunt kijken of jouw haarkleur klopt met die van je (groot)ouders. Leuk, maar je moet de uitkomst niet al te serieus nemen. Gelukkig wordt er bij dergelijke calculators meestal vermeld dat de uitkomst niet 100% betrouwbaar is. Haarkleur is namelijk een polygenetische, kwantitatieve eigenschap. Dat wil zeggen dat haarkleur berust op vele genen, die elkaar bovendien kunnen versterken. Hierdoor erft haarkleur niet over volgens de wetten van Mendel, maar op een veel ingewikkelder manier. Daarom kan de kans op een bepaalde haarkleur niet berekend worden in het vierkant van Punnett of in welk schema dan ook. Calculators voor haarkleur gaan er vanuit dat de genen voor donker haar dominant zijn en die voor licht haar recessief. Dit is echter te simplistisch. Ouders die allebei licht haar hebben, kunnen wel degelijk een kind krijgen met een donkere haarkleur. Een andere misvatting is dat rood haar recessief zou zijn ten opzichte van alle andere haarkleuren. Ouders die allebei rood haar hebben zouden dan nooit een kind kunnen krijgen met een andere haarkleur dan rood. Maar in werkelijkheid kan dit wel, al komt het niet vaak voor.

Pigmentatie van het haar

Haren worden aangemaakt in de haarpapil, die onderaan haarzakjes zit. In de haarpapil bevinden zich veel melanocyten. Dit zijn kleurstofcellen die het haar kleur geven. De pigmentatie van het haar hangt af van de hoeveelheid melanine die door de melanocyten aangemaakt wordt. Er bestaan twee varianten van dit pigment, namelijk eumelanine (het bruin/zwart type) en feomelanine (het geel/rood type). Beide pigmenten zijn aanwezig in het haar van ieder mens. De mix ervan bepaalt iemands haarkleur. De meeste mensen maken grote hoeveelheden eumelanine aan, wat leidt tot bruin of zwart haar. Mensen met lagere hoeveelheden eumelanine hebben een lichte haarkleur. Bij zo’n 1-2% van alle mensen overheerst de concentratie aan feomelanine. Zij hebben rood haar.

Het aantal haarzakjes op de hoofdhuid is genetisch bepaald en is voor iedereen anders. Mensen met een lichte haarkleur hebben meer haarzakjes en dus ook meer haren dan mensen met een donkere haarkleur.

Hoe kan haarkleur veranderen?

Genexpressie

Haarkleur is niet bij iedereen het hele leven hetzelfde. Veel mensen van Europese komaf zijn als kind blond, maar hebben als volwassene een andere haarkleur. Ook zijn er baby’s die geboren worden met donker haar, maar langzaam maar zeker een lichtere haarkleur krijgen. Hoe komt dit? Je DNA kan toch niet opeens veranderen? Dat is zo. Maar hoewel de genen zelf niet veranderen, kunnen ze wel uit, aan en op verschillende standen staan. Net als bij een schakelaar. Dit noemen we genexpressie. Om een eigenschap in iemands genen tot uitdrukking te laten komen, moeten de genen aan staan. Dus heb je genen voor bruin of zwart haar, maar staan deze niet aan? Dan worden er geen grote hoeveelheden melanine aangemaakt en heb je toch blond haar. Maar later kunnen de genen alsnog op de aan stand gaan, waardoor de haarkleur van blonde kinderen kan veranderen naar bruin of zwart.

Kortom, de expressie van de genen die verantwoordelijk zijn voor haarkleur kan dus veranderen. De concentraties aan eumelanine en feomelanine in je haar, en hiermee je haarkleur, hangen af van welke genen aan- of uitstaan. Wetenschappers hebben nog niet uitgevonden wat het nut ervan is dat de genexpressie voor haarkleur niet het hele leven constant is.

Hormonen

Men denkt dat hormonen een rol spelen bij het veranderen van de haarkleur. Vaak verandert de haarkleur van kinderen voor de puberteit. Maar haarkleur kan ook veranderen tijdens de zwangerschap. Sommige vrouwen krijgen in de maanden na de bevalling hun vroegere haarkleur weer terug, maar bij anderen is de verandering blijvend. Verder krijgt het haar van veel mensen bij het ouder worden een iets donkerder tint.

Omgeving

Maar er is meer dan genen en hormonen. Haarkleur kan ook veranderen onder invloed van de omgeving. Zonlicht kan bijvoorbeeld het haar bleken, zodat het een lichtere kleur krijgt. Daarom heeft je haar in de winter vaak een donkerder tintje dan in de zomer. Haarkleur kan ook veranderen na een chemokuur. Mensen die voor de chemokuur grijs waren, kunnen zelfs hun oorspronkelijke haarkleur terugkrijgen. Sommige mensen houden na de chemokuur hun nieuwe haarkleur, maar anderen krijgen langzaam maar zeker hun oude haarkleur terug. Ook je leefstijl kan invloed hebben op je haarkleur. Rokers hebben bijvoorbeeld een verhoogde kans om vroeg grijs te worden. Verder kan haarkleur veranderen door ondervoeding.

Verschillende kleuren haar bij dezelfde persoon

Bij dezelfde persoon hebben vaak niet alle haren precies dezelfde kleur. Er zijn bijvoorbeeld mensen die strengen in hun haar hebben die donkerder of lichter zijn dan de rest van hun haar, of die een mix van donkerder en lichter gekleurde haren op hun hoofd hebben. Ook zijn er mannen die wel een rode baard, maar geen rood hoofdhaar hebben. Het is dus mogelijk dat bij dezelfde persoon niet alle haarzakjes precies dezelfde pigmentatie hebben. Dit wijst erop dat de expressie van de genen voor haarkleur in het ene haarzakje anders kan zijn dan in het andere.

Sterft blond haar uit?

Over haarkleur en erfelijkheid doen zich van allerlei wilde verhalen de ronde. Blondes ‘to die out in 200 years’ (blondjes zullen binnen 200 jaar uitsterven), kopte BBC News bijvoorbeeld in september 2002. Volgens BBC News en andere bekende televisieprogramma’s en kranten hadden Duitse onderzoekers aangetoond dat blond haar aan het uitsterven is. Volgens dit onderzoek zouden er te weinig mensen met genen voor blond haar zijn om deze langer dan 200 jaar te laten overleven. Rond het jaar 2202 zouden er helemaal geen blonde mensen meer zijn. De laatste mens met blond haar zou geboren worden in Finland, omdat dit ten tijde van het onderzoek het land met het hoogste percentage blonde mensen was. Volgens de onderzoekers was het uitsterven van blond haar mede de schuld van geblondeerde vrouwen. Mannen zouden hen verkiezen boven vrouwen met natuurlijk blond haar.

In het nieuwsartikel van de BBC zegt Jonathan Rees, professor aan de Universiteit van Edinburg, al dat het hoogst onwaarschijnlijk is dat blonde mensen zullen uitsterven. Volgens hem verdwijnen genen niet, behalve als het hebben van deze genen nadelig is. En bij blonde genen lijkt hem dit niet het geval. Toch werd het verhaal dat blonde mensen aan het uitsterven zijn massaal verspreid via het nieuws en op het internet. Verschillende media noemden de WHO als bron van het wetenschappelijke onderzoek. Maar in een officiële verklaring liet de WHO met klem weten dat ze nooit een dergelijk onderzoek hebben laten uitvoeren. Ook zijn de Duitse wetenschappers en het wetenschappelijke onderzoek zelf nooit gevonden. Het hele verhaal over het uitsterven van blond haar bleek dus klinkklare onzin. Toch staan het artikel van de BBC en vergelijkbare verhalen van andere bronnen nog steeds online. Helaas meestal zonder rectificatie eronder. Hierdoor wordt verhaal over uitstervende blonde genen van tijd tot tijd herontdekt en opnieuw verspreid als feit.