Synesthesie - Woorden proeven en kleuren ruiken?

Wanneer je een aantal jaren geleden zou zeggen dat je woorden kan proeven, of dat woorden een bepaalde kleur hebben, zou iedereen je gek aan kijken. Het fenomeen waar we hier over spreken heet synesthesie. Synesthesie is geen ziekte, het is een fenomeen dat bepaalde zintuigen met elkaar in verbinding stelt. Het bijzondere is dat niet alle mensen deze verbindingen ervaren. Mensen met synesthesie vermengen een of meer zintuiglijke ervaringen zoals reuk, smaak, gehoor, tast en zicht met elkaar.

Synesthesie

Het zou heel goed kunnen dat er nu een lichtje bij je gaat branden wanneer je leest over synesthesie. Veel mensen met synesthesie zijn zich niet bewust dat het fenomeen bijzonder is. Voor hen is het verbinden van de zintuigen iets van alledag en gebeurt automatisch. Het gebeurt niet bewust, zo ervaren synestheten het nou eenmaal. Niet iedereen ziet zo kleuren bij een bepaald woord of vind dat er een smaak hoort bij een bepaald liedje. Een synestheet zou heel goed kunnen zeggen dat jouw naam groen is, of dat een liedje naar aardbei smaakt. Er zijn zo'n 35 verschillende soorten synesthesie bekend. Wat het meeste voorkomt, is dat mensen letters met een kleur associëren.De vermenging van smaak en gehoor is het meest zeldzaam.

De oorzaak van synesthesie

Hoe ontstaat een fenomeen als synesthesie nu eigenlijk? De exacte oorzaak van synesthesie is nog niet vastgesteld, maar een gangbare theorie is dat wanneer we als baby ter wereld komen, in eerste instantie alle zintuigen op een hoop worden gegooid. Zo zien babies kleuren bij beelden en kunnen ze een bepaalde smaak proeven wanneer ze een bepaald persoon zien. Dit fenomeen ontstaat doordat de verschillende hersendelen die de zintuigen reguleren, nauw met elkaar in verbinding staan. Deze verbindingen verdwijnen gewoonlijk na een paar weken. Op dat moment krijgt elk zintuig zijn eigen functie. Zo kunnen de oren alleen horen, de mond alleen proeven enz. Gewoonlijk worden de verbindingen tussen de zintuigen dus verbroken, maar dit hoeft niet altijd te gebeuren. Bij sommige mensen blijft zo'n verbinding bestaan. Er blijven dus een of meer zintuigen met elkaar verbonden. Deze mensen zullen dan altijd het verband tussen verschillende zintuigen blijven ervaren, bijvoorbeeld het ruiken van een geur wanneer je bepaalde muziek hoort, of het zien van een kleur bij bepaalde woorden.

Hersenspinsels?

Vroeger dacht men dat dit soort ervaringen het gevolg waren van overmatig drugsgebruik of slechts hersenspinsels, tegenwoordig weten we wel beter. Met wetenschappelijke onderzoeken hebben we kunnen ontdekken dat het fenomeen synesthesie wel degelijk geen hersenspinsels zijn. Met behulp van MRI scannen kunnen we namelijk zien dat bij synestheten bepaalde hersendelen tegelijkertijd functioneren. Waar bij andere mensen de hersendelen strikt van elkaar gescheiden zijn, hebben synestheten hersendelen die met elkaar kunnen samenwerken.

Toch is synesthesie in de wetenschap lange tijd onbegrepen gebleven. In eerste instantie dacht men dat synesthesie een soort sterke vorm van herinneren was. Misschien had je als baby vroeger wel een blokje waar een blauwe 3 op stond, en associeer je om die reden nog steeds het cijfer 3 met de kleur blauw. Dan nog blijft de vraag waarom sommige mensen dit wel ervaren bij de kleur blauw en het cijfer 3 en anderen weer niet.

Onderzoek naar synesthesie met wetenschapper Ramachandran

De wetenschapper Vilayanur Ramachandran heeft voor doorbraken gezorgd in het onderzoek naar synesthesie in 1999. Hij deed een simpele proef met een aantal synestheten. Hij liet onderstaande afbeelding zien aan de synestheten. Links zie je een afbeelding met zwarte tweeen en vijven. Als je goed kijkt, zie je dat de tweeen samen een driehoek vormen. Toch is dit moeilijk te zien. Op het andere plaatjes is door het toevoegen van kleuren veel beter te zien dat de tweeen een driehoek vormen. Ramachandran beweerde dat de synestheten die uit zichzelf kleuren verbinden aan de (in werkelijkheid zwarte) cijfers de driehoek op zowel de linkse als de rechtse afbeelding even makkelijk zouden kunnen vinden. De synestheten ontdekten de driehoek links net zo makkelijk als rechts. Mensen die geen synesthesie hebben, deden langer over het vinden van de driehoek links. Zo kan het ook voorkomen dat synestheten een tekst met alleen zwarte letters veel minder saai vinden overkomen omdat zij kleuren zien bij bepaalde letters of cijfers. Mensen die dit niet ervaren, zien teksten met alleen zwart wit kleuren vaak als saai.

Toch bestaan er verschillen tussen synestheten. Het is niet zo dat elke synestheet dezelfde ervaring heeft. Bij een bepaald liedje kan iemand een aardbeiensmaak proeven, een ander kan iets heel smerigs proeven (ongeacht of hij het een mooi liedje vindt of niet). Voor de een heeft dinsdag een oranje kleur, de ander zal zeggen dat het donkerpaars is. Toch zullen we ervaren dat bepaalde zintuiglijke ervaringen voor veel mensen hetzelfde zijn. Er lijken een aantal algemeenheden te bestaan op het gebied van zintuigelijk waarnemen.

Voorbeeld:

De afbeelding hiernaast bestaat uit twee vormen. De ene vorm heet 'kiki', de ander 'buba'. Wanneer je mensen de vraag voorlegt welk figuurtje kiki heet, zullen de meeste mensen zeggen dat de vorm met de scherpe punten kiki is. De letter 'k' associeert blijkbaar met scherpe vormen. De rondingen van het andere figuurtje doen eerder denken aan de doffe klank van de letter 'b'.

Hoeveel mensen deze aandoening hebben, is niet precies bekend. Heel veel last hebben de meeste mensen overigens niet van dit verschijnsel. Soms kan het zelfs juist voordelen opleveren, bijvoorbeeld doordat ze gemakkelijker dingen kunnen onthouden. Synesthesie is erg zeldzaam en in sommige gevallen zelfs erfelijk. Het zou heel goed kunnen dat de verbindingen tussen de zintuiglijke hersengebieden zijn vastgelegd in de genen. Volgens sommige onderzoekers komt synesthesie zeven keer vaker voor bij kunstenaars en mensen met creatieve beroepen. De oorzaak zou heel goed kunnen liggen in het feit dat kunstenaars veel bezig zijn met beeldspraak en associaties. Ook hebben er meer vrouwen synesthesie dan mannen.

Als je synesthesie hebt, is het soms lastig te begrijpen dat anderen dat niet hebben. Het vermengen van de zintuigen is dan zo vanzelfsprekend dat je je geen voorstelling kan maken van hoe het is om die verbindingen niet (onbewust) te ervaren. Toch zijn er weinig synestheten die hun synesthesie zouden willen kwijtraken. Je zou synesthesie kunnen zien als een vorm van informatieverwerking, en uit de praktijk blijkt dat iedereen daar zo zijn of haar methode voor heeft. Nu synesthesie als verschijnsel steeds bekender wordt, zijn er zelfs verenigingen opgericht voor synestheten.