Van Byzantium tot Istanbul

Byzantium/Constantinopel/Istanbul: een stad met vele namen en vele gezichten. Tegenwoordig een miljoenenstad in Turkije, vroeger de hoofdstad van het Oost-Romeinse Rijk. De stad heeft een uitgebreide en bijzondere (archeologische) geschiedenis, gekenmerkt door veroveringen en aftakeling maar ook door perioden van ongekende bloei en rijkdom. Dit artikel zal een korte schets geven van de geschiedenis en de archeologie van deze fascinerende stad.

Eerste bewoning

Er zijn archeologische aanwijzingen dat de plek van het huidige Istanbul, op de landtong aan de Europese kant van Bosporus al vele duizenden jaren werd bewoond. De oudste nederzetting op de plek waar nu Istanbul staat was waarschijnlijk Samistra, gesticht rond 1000 v. Chr., gevolgd door het dorpje Lygos even verderop. Rond 700 v. Chr. echter kwamen er Griekse kolonisten, waarschijnlijk uit Megara, die de stad Chalcedon stichtten op de plek waar nu het Topkapi Palijs staat. Latere kolonisten hebben aan de overkant ook een stad gesticht en deze Byzantion genoemd, naar hun koning Byzas die in een visioen zou hebben gezien dat hij zijn stad hier moest stichten. Het begon als een kleine maar snel groeiende en strategisch gelegen handelsplaats met een haven in de baai van de Gouden Hoorn, aan de andere kant de zee van Marmaris en daartussen de Bosporus.

De stad onder Constantijn

Het is ook geen wonder dat Constantijn de Grote, toen hij op zoek was naar een nieuw machtscentrum in het Oosten, in 330 juist van Byzantium zijn hoofdstad maakte. Hij noemde de stad Nova Roma, maar de stad werd al snel Constantinopel genoemd. De geschiedschrijver Theopompus van Chios noemt de stad al eind 4e eeuw. Ook wordt de stad in de 2e helft van de 5e eeuw door de geschiedschrijver Zosimus beschreven.

Constantijn had grote plannen met de stad; na een intensieve bouwperiode van 6 jaar was de stad veel groter, waren er nieuwe landmuren —welke nog overeind staan—, een nieuw forum en een nieuw paleis (Palatium Magnum) verrezen en was het hippodroom geheel gerestaureerd. Ook was hij verantwoordelijk voor de plannen voor kerken en kathedralen en liet hij de stad verfraaien met zuilen en beeldhouwwerken uit de hele wereld, zoals een zuil op het forum. Onder opvolger werd in 412 Theodosius I begonnen met de bouw van een nog grotere landmuur, anderhalf kilometer verwijderd van de oude en nog een forum, inclusief Egyptische obelisk. Ook de keizers na hen streefden ernaar de stad nog meer te verrijken, te verbeteren en uit te breiden. Zo bouwde Valens om de stad beter van water te voorzien een groot nieuw aquaduct, wat vandaag de dag nog te bewonderen is. Zo ging het vele eeuwen door, al kende de stad ook vele tijden van verval en verwoesting, bijvoorbeeld door de Latijnse kruisvaarders die de stad van 1204 tot en met 1261 bezetten.

Einde van Constantinopel en verder...

In 1453 bleek de stad niet bestand tegen de militaire kracht van de Ottomanen, oftewel de Turken, en viel de stad na een intensieve belegering. De stad werd de hoofdstad van het Ottomaanse Rijk. Sinds 1922 bestaat dit rijk niet meer, maar Constantinopel is nog steeds een zeer belangrijke Turkse stad, al heet het sinds 1930 officieel Istanbul en is het niet meer de hoofdstad.

Archeologie van de stad

In Istanbul staan zeker nog kerken, moskeeën en andere gebouwen of overblijfselen overeind uit de lange geschiedenis die het heeft gekend, de bekendste waarvan natuurlijk gevormd wordt door de Hagia Sophia. Een groot deel staat echter niet meer overeind. Veel is verwoest of geroofd tijdens de kruistochten of in latere tijden. Hoewel de moderne stad veel van Constantinopel bedekt, heeft de archeologie toch veel van de structuur van de oude stad kunnen achterhalen.

Vanaf begin twintigste eeuw kwam vanuit de archeologie steeds meer interesse voor de stad, mede doordat men in de academische wereld een minder negatief beeld kreeg van de Byzantijnse cultuur. In de jaren ’20 en ’30 hebben de Britse archeologen Sir William Calder en David Talbot Rice belangrijk veldwerk uitgevoerd, o.a. aan de Hagia Sophia.

Opgravingen gebeuren nu veelal bij nieuwe infrastructurele werken, zo werden in 2008 bij een verbouwing van het Four Seasons Hotel de resten van het Palatium Magnum van Constantijn gevonden. Behalve gebouwen worden er natuurlijk ook veel losse artefacten gevonden, zo wordt er regelmatig aardewerk of munten, vooral de solidus, gevonden. Een deel van de door de jaren gevonden artefacten is wel te zien in het Archeologisch Museum van Istanbul.

Een groot project waarbij vele nieuwe vondsten zijn gedaan die nieuw licht werpen op de geschiedenis van de stad is de bouw van de nieuwe metrolijn die recht onder de Bosporus door gaat. Dit megaproject, genaamd het Marmaray Project heeft vele archeologische vondsten opgeleverd. Zo zijn er aanwijzingen voor Neolithische bewoning gevonden en denkt men de haven van Theodosius te hebben gevonden, inclusief boten met belading. Helaas heeft dit natuurlijk ook tot een grote vertraging geleid van het project, dat in 2009 klaar had moeten zijn, en heeft het zeer veel discussie losgemaakt.