De historie van het accountantsberoep

Het accountantsberoep is in vergelijking met tal van andere vrije beroepen nog betrekkelijk jong. Het beroep is aan het eind van de negentiende eeuw ontstaan en heeft zich pas halverwege de twintigste eeuw in haar huidige vorm ontwikkeld. Het ontstaan houdt verband met twee belangrijke economische gebeurtenis. De eerste was de industriële revolutie. De tweede was dat er in de loop van de twintigste eeuw een opmars te zien was van naamloze vennootschappen en een scheiding van eigendom en beheer.

Het ontstaan van de accountant

Het Pincoffs schandaal legde in 1879 de gebreken in de boekhouding en in de controle in het bedrijfsleven bloot en zorgde voor het laatste zetje dat nodig was voor het ontstaan van de accountantsfunctie. In 1879 verscheen het boekje Proeve van administratie controle in vennootschappen van koophandel van C.J. Theunissen, later de eerste voorzitter van het Nederlandsch Instituut van Accountants (NlvA).

Organisatie van het accountantsberoep

Op initiatief van het Bureel van Boekhouding ‘Confidentia’ werd een aanzet gegeven tot de oprichting van het Nederlandsch Instituut van Accountants (NlvA). Deze oprichting was een feit op 1 januari 1895. Daarmee werd een aanvang gemaakt met de organisatie van het accountantsberoep in Nederland. Confidentia gaf een breed pakket aan werkzaamheden, de controletaak was nog beperkt. Door de maatschappelijke ontwikkelingen moesten accountants deskundiger en onafhankelijker worden. Door de beperkte toelatingsmogelijkheden tot het NlvA en door verschillen in opleiding, in kwaliteitsambities of in praktische werkzaamheden ontstonden al na enige jaren na de oprichting van het NlvA vele andere accountantsverenigingen. Al bij de oprichting werd in de doelstellingen opgenomen dat het NlvA zou streven naar een wettelijke regeling van het beroep van accountant als controleur van boekingen en rekeningen en als administratief expert. Een wettelijke regeling kwam echter pas in 1962 tot stand, waarbij de Orde Nederlands Instituut van Registeraccountants (NIVRA), als publiekrechtelijk lichaam werd gevormd. Tot die tijd waren er de beroepsorganisaties, die opgingen in het NIVRA; dat waren met name het NlvA en de Vereeniging van Academisch Gevormde Accountants (VAGA), alle privaatrechtelijke organisaties. De Nederlandse Orde van Accountants-administratieconsulenten (NOvAA) werd in 1948 opgericht. Na de stroomlijning van de accountantswetgeving in 1993 verwierf zij in navolging van het NIVRA ook de status van publiekrechtelijk lichaam voor het beroep Accountant-administratieconsulent. In 2009 zijn de NIVRA en NOvAA door een fusie samen gegaan. Sinds 1 januari 2011 zijn zij opgegaan in één nieuwe beroepsorganisatie; de Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants (NBA).

Hieronder bevindt zich de globale geschiedenis van de accountantsorganisaties in Nederland. De belangrijkste gebeurtenissen zijn schuin gedrukt.

Titels en functies

Het ontstaan van het beroep uit de functie van boekhouden en het samenstellen van verantwoordingen, heeft ertoe geleid dat de termen accountant en accountancy worden gebruikt voor zowel de beoefenaren van die functie als degenen die accountantscontrole verrichten. De Wet op het accountantsberoep biedt titelbescherming voor de titel Accountant en als afgeleide daarvan ook voor de huidige beroepstitels AA en RA accountants. In de Wet toezicht accountantsorganisaties (Wta) staat de term externe accountant. De externe accountant is de natuurlijke persoon die werkzaam is bij of verbonden is aan een accountantsorganisatie en die verantwoordelijk is voor de uitvoering van de wettelijke controle. En de accountantsorganisatie is gedefinieerd als: een onderneming of instelling die bedrijfsmatig wettelijke controles verricht, dan wel een organisatie waarin zulke ondernemingen of instellingen met elkaar zijn verbonden. De Wta richt zich dus op de uitoefening van wettelijke controles.

Wettelijke regelingen voor accountants

De commissie Van der Grinten, die in 1954 werd ingesteld, legde in 1956 een voorontwerp van wet aan de staatssecretaris van Economische Zaken voor. In 1962 verscheen dan eindelijk de Wet op de Registeraccountants (Wet RA) in het Staatsblad. Voor de invoering werd veel tijd ingeruimd, namelijk vijf jaar. Gedurende deze invoeringstermijn had de regering de gelegenheid een wetsontwerp voor te bereiden voor de tweede categorie accountants, de Accountants-Administratieconsulenten. Deze kwam uiteindelijk in 1972 tot stand.

De al in 1984 door het kabinet omarmde gedachte van deregulering bij beroepen, die ook in de voorbereiding van de wetswijziging van 1993 een belangrijk thema was, kreeg een vervolg. Eind 1994 heeft het kabinet de operatie Marktwerking, Deregulering en Wetgevingskwaliteit (MWD) gestart. Dit was een breed project gericht op het verminderen van de belastende respectievelijk onnodige regelgeving, het versterken van de marktwerking en het verbeteren van de kwaliteit van wet- en regelgeving. In 1997 werden aanbevelingen gepubliceerd. Besloten werd dat deze eerst in internationaal verband werden onderzocht, waarbij de uitkomsten ook richting konden geven aan de evaluatie van de accountantswetgeving, die bij de wetswijzing van 1993 was afgesproken. Naar aanleiding van verschillende financiële debacles is op 1 oktober 2006 de Wet toezicht accountantsorganisaties (Wta) in werking getreden. De Wta heeft onder meer tot gevolg dat een accountantsorganisatie voor het uitvoeren van wettelijke controles een vergunning van de Autoriteit Financiële Markten (AFM) nodig heeft en dat de certificerend accountant door de vergunninghoudende organisatie bij de AFM aangemeld moet zijn als extern accountant. Het fusievoorstel NIVRA NOvAA uit 2009 heeft geleid tot de Wet op het accountantsberoep die de Wet RA en de Wet AA in 2011 heeft vervangen.

Reglementering door de beroepsorganisatie

De reglementering door de beroepsorganisatie heeft een lange geschiedenis, die begint bij het Reglement van Arbeid. Dat reglement werd al in 1910 door de Nederlandsche Accountantsvereniging ingevoerd en werd in 1919 door het NlvA overgenomen. Het reglement werd samen met de later tot stand gekomen Ereregelen, in 1963 vervangen voor de Regelen Beroepsuitoefening Registeraccountants (RBR). Deze RBR werd vervolgens in 1973 vervangen door de Gedrags- en Beroepsregels Registeraccountants (GBR) die sinds 1 januari 2007 zijn vervangen door de Verordering gedragscode (VGC). Al in een vroeg stadium is door het NIVRA begonnen met het aanpassen van de eigen regelgeving aan de IFAC-standaarden. In 1996 werd de eerste versie van de Richtlijnen voor de Accountantscontrole (RAC) uitgegeven, die de International Standards of Auditing (ISA’s) tot uitgangspunt hebben. In 2004 hebben de besturen van het NIVRA en de NOvAA besloten de gedrags- en beroepsregels aan te passen, waarbij de Code of Ethics van de IFAC leidend is. Dit heeft geleid tot de Verordening gedragscode die eind 2006 is uitgevaardigd.

Onderwijs in accountancy

Sinds de invoering van de Wta in 2006 bestaat er een Commissie Eindtermen Accountantsopleiding (CEA) die de eindtermen vaststelt voor zowel de theoretische opleiding tot accountant als voor de praktijkstage. Het accountantsexamen bestaat uit een theoretisch deel en een praktijkstage van ten minste drie jaar. In 1995 zijn door de besturen van de beroepsorganisaties NIVRA en NOVAA nadere voorschriften uitgevaardigd met betrekking tot permanente educatie (PE). Op grond van de permanente educatie wordt van elke accountant geëist dat hij zijn basiskennis op het vakgebied bijhoudt. De betreffende accountants zijn verplicht om den nakoming van deze verplichting op basis van PE-punten te registreren.

Internationale oriëntatie

Ook bij de internationale en Europese organisaties op accountancygebied is de Nederlandse accountantsberoepsorganisatie in hoge mate actief geweest. Dit heeft uiteindelijk geresulteerd in de drie organisaties die nu een toonaangevend rol spelen op het terrein van de accountancy:

International Federation of Accountants

De International Federation of Accountants (IFAC) is de wereldwijde organisatie van het accountantsberoep. Eind 2010 waren 159 organisaties verspreid over 124 landen lid van de IFAC. Daarmee vertegenwoordigt de IFAC indirect 2,5 miljoen personen die lid zijn van een beroepsorganisatie van accountants en die werkzaam zijn in de openbare praktijk, bij de overheid, in het bedrijfsleven en in het onderwijs. De doelstelling van de IFAC is normen afgegeven in de vorm van beroepsethiek (Code of Ethics for Professional Accountants), de accountantscontrole (de International Standars on Auditing) en het accountantsonderwijs (International Education Standards), en het bewaken van de kwaliteit van de beroepsuitoefening (International Standars on Quality Control). Als lid van de IFAC moet de NBA de verplichtingen nakomen die zijn opgenomen in de Statements of Membership Obligations van IFAC (SMO’s). De hoofdlijn daarbij is dat leden zich ervoor moeten inspannen dat de internationale standaarden die door de IFAC zijn vastgesteld, verwerkt worden in de nationale regelgeving. Dit heet de ‘best endeavours clause’. Tevens heeft de NBA de verplichting het werk van de IFAC te ondersteunen.

International Accounting Standards Board

De International Accounting Standars Board (IASB) heeft een langere voorgeschiedenis dan de IFAC. De IASB is een voortzetting van de al in 1973 opgerichte International Accounting Standars Committee (IASC). Bij de oprichting van de IFAC in 1977 werd aanvankelijk de ISAC in deze nieuwe internationale organisatie voor accountants ondergebracht, maar het was al gauw duidelijk dat het zuiverder en ook efficiënter was dat de IASC autonoom zou kunnen werken. De financiële verslaggeving is immers niet een exclusief werkterrein voor accountants, terwijl de IFAC als accountantsorganisatie zich juist richt op de werkzaamheden waarvoor accountants verantwoordelijk zijn. In 2000 werd besloten de twee organisaties formeel los van elkaar te laten optreden. Het is de taak van de IASB om internationale standaarden voor de financiële verslaggeving op te stellen en te stimuleren dat die standaarden in de hele wereld worden aanvaard en nageleefd. De door de ISAB opgestelde International Financial Reporting Standards (IFRS) zijn als gemeenschappelijke basis voor financiële verslaggeving van grote betekenis voor het functioneren van de wereldeconomie. Met ingang van de jaarrekening 2005 zijn in Nederland de beursgenoteerde ondernemingen verplicht hun geconsolideerde jaarrekening op te stellen in overeenstemming met IFRS.

Fédération des Expert Comptables Européens

De Fédération des Expert Comptables Européens (FEE) is in 1978 ontstaan als een samenvoeging van tot die tijd twee afzonderlijk optredende Europese organisaties, namelijk Union des Experts Comptables (UEC, 1951) en Groupe d’Etudes des Experts Comptables de la CEE (Groupe d’Etudes, 1961). De doelstelling van de FEE is kort gezegd, het bevorderen van de belangen van het Europese accountantsberoep, het publieke belang van het werk van accountants in aanmerking genoemd. Een belangrijke taak is daarbij het overleg met de organen van de Europese Unie en de vertegenwoordiging op internationaal niveau.