Monstergolven: Muren van water

Monstergolven of in het Engels: Freak Waves. Gemiddeld een tot twee keer per week verdwijnt ergens op zee een schip. Vaak blijft de oorzaak onbekend. Sinds kort weten we dat monstergolven zo hoog als flatgebouwen de boosdoeners kunnen zijn. Want die rijzen twee tot drie keer per week omhoog.

Monstergolven: fabeltjes of keiharde realiteit?

Oude scheepsjournalen zijn soms net sprookjes. Ze staan vol met verhalen over meerminnen, die je meelokken naar het einde van de wereld. Ook kun je lezen over monsters, zoals reuzeninktvissen, die je schip met man en muis verzwelgen. En anders val je wel ten prooi aan spookschepen, of aan golven die hoger zijn dan de hoogste scheepsmast. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het logboek van kapiteit Heinz Aye. 'Onze zeereis is vandaag onderbroken. Om ongeveer 6.20 uur liepen we in zware zee schade op. Een grote golf van zo'n 35 meter hoog verbrijzelde de ramen van de kapiteinsbrug, waarop het water de brug overspoelde. Circa 35 minuten lang was het schip onbestuurbaar, toen konden we de situatie gelukkig weer onder controle krijgen'.

Dat klinkt wel erg nuchter voor een sprookje. Aye voer dan ook niet op een zeventiende-eeuws handelsschip in een tijd dat wereldkaarten nog met fantasiedieren werden versierd. Hij schreef zijn woorden op 22 februari 2001 aan boord van het luxe passagiersschip Bremen, toen dat niet ver van Argentinië voer.

Bout brak af

Golven van 35 meter hoog? De gevestigde wetenschap deed dit soort berichten lange tijd af als dronkemanspraat. Pas in de jaren zeventig van de vorige eeuw kreeg de monstergolf serieuze aandacht. Vooral de ondergang van het 261 meter lange schip MS München baarde opzien. Eind 1978 zond het schip in windkracht twaalf een SOS uit, en in de volgende dagen kamden meer dan tachtig boten de omgeving uit. Vergeefs, van de 27 bemanningsleden is niets meer vernomen. En veel meer dan een lege reddingsboot is van het schip ook niet teruggevonden. Maar die sloep suggereert wel dat iets uitzonderlijks gebeurd is. Het bootje zat twintig meter boven de waterlijn van de MS München met stalen bouten vast. Eén zo'n bout was als een kurkentrekker in een spiraal gedraaid en afgebroken. Dat kon alleen een ontzaglijke kracht als een tornado voor elkaar hebben gekregen. Maar een tornado was die nacht niet in de buurt geweest. Onder zeelui ging het verhaal dat een monsterachtige golf de boosdoener was. Een maritieme onderzoekscommissie schreef in een rapport dat 'zeer slecht weer een uitzonderlijke gebeurtenis heeft veroorzaakt', zonder die gebeurtenis te benoemen.

Mast werd overspoeld

Dat komt omdat de wetenschap monstergolven indertijd praktisch voor onmogelijk hield. Je hoefde er in elk geval geen rekening mee te houden. Want de toenmalige kennis over stromingen in zeeën en oceanen voorspelde dat hooguit een monstergolf per 10.000 jaar zou ontstaan. Maar in 1977 had Karsten Petersen aan boord van de tanker Stolt Surf al zo'n golf vastgelegd. En drie jaar later greep Philipe Lijour als in een reflex zijn camera toen hij aan bood van de olietanker Esso Languedoc zag hoe de 25 meter hoge masten aan dek door een golf werden overspoeld. De andere golven waar het schip op dat moment doorheen voer, waren maar vijf tot tien meter hoog. Het was duidelijk: monstergolven traden vaker op dan gedacht. Ook op booreilanden werden ze af en toe gezien. De Deense zee-ingenieur Jesper Skourop van het bedrijf DHI Water & Environment ging die meldingen in 1985 systematisch onderzoeken. Op een olieplatform bij Noorwegen registreerde hij twaalf jaar lang de golven die tussen de poten van het booreiland trokken. Het platform was ontworpen met het idee dat de golven ter plaatse nooit hoger zijn dan 15 meter. Een verkeerde gedachte, zo bleek uit de resultaten van Skourop: tot 1997 telden zijn meters 466 golven die hoger waren. De hoogste was ruim 17 meter. Niet desastreus voor het platform, dat bleef staan. Maar voor de veiligheid was het misschien verstandiger om bij nieuwe ontwerpen uit te gaan van hogere golven.

Satelliet deed mee

Intussen was de kennis over zeestromen zodanig toegenomen, dat onderzoekers een idee kregen over hoe sommige monstergolven kunnen ontstaan. De 25 meter hoge golf die Lijour had gefotografeerd zag hij bij Zuid-Afrika. Daar komen bij Kaap Agulhas twee stromingen samen: de koude golfstroom van de Atlantische Oceaan botst tegen de warmte uit de Indische Oceaan. Van oudsher is dat een beruchte plaats voor de scheepvaart. Zo zorgen de altijd harde westenwind en de koude wind uit het zuidpoolgebied regelmatig voor zeer heftige stormen. Onderzoekers ontdekten hoe die winden in combinatie met de golfstromen inderdaad monstergolven kunnen veroorzaken. Dat risico is het grootste als de golfstroom pal tegen de windrichting ingaat. Satellieten rond de aarde die radarbeelden maakten van de omgeving van de Kaap, bevestigden dat hier extreme golven ontstonden.

Golven treden vaak op

Eind 2000 werd in het Franse Brest voor het eerst een congres over monstergolven georganiseerd. De aanwezigen besloten het onderzoek met de satellieten uit te breiden onder de naam MaxWave. Gefinancierd door de Europese Unie maakte de ruimtevaartorganisatie ESA drie weken lang radaropnamen van de oceanen. Hun satellieten sturen radarsignalen omlaag, en berekenen hoe lang het duurt tot die zijn teruggekaatst. Het signaal dat op de top van de golf valt, is eerder terug dan het signaal dat vanaf de voet van de golf wordt teruggestuurd. Op basis van die metingen kunnen computers een behoorlijk gedetailleerd beeld van het wateroppervlak maken. Het resultaat was verbluffend: in drie weken werden maar liefst tien monstergolven waargenomen, elk van 25 meter of hoger. In diezelfde periode werd het schip van kapiteit Heinz Aye getroffen.

Bermudadriehoek-mysterie opgelost?

Mysterieuze monstergolven, verdwenen schepen: je denkt al gauw aan de befaamde Bermudadriehoek. Dat gebied tussen de Bermuda-eilanden, Puerto Rico en Florida staat bekend als een plek waar veel schepen en vliegtuigen onverklaarbaar verdwijnen. Komen monstergolven in de driehoek voor? Dat wel. Maar gemiddeld minder vaak dan op plaatsen waar 2 golfstromen bij elkaar komen, zoals bij Zuid-Afrika. Bovendien: het valt wel mee met het aantal verdwijningen in de Bermudadriehoek. Overal ter wereld zinken schepen waar niets van wordt teruggevonden. Vaststaat dat het scheepvaart- en luchtverkeer in de driehoek erg druk is. Naar verhouding is het aantal verdwijningen daar niet groter dan op veel andere plaatsen op zee.

3 soorten monstergolven

Uit ooggetuigenverslagen en satellietmetingen zijn tot nu toe 3 soorten monstergolven naar voren gekomen, met elk een bijnaam.

1. Watermuren: Zo goed als verticale omhoogrijzende golven, die afstanden tot 10 kilometer kunnen afleggen.
2. De 3 zusters: 3 golven die vlak achter elkaar lopen, en alle 3 beduidend hoger zijn dan de rest van de golven.
3. Witte wanden: Hoge, zeer steil omhoog lopende golven, die na enkele seconden witschuimend omslaan.

Monstergolven bij de Wadden?

Op 1 november vorig jaar kampte het Waddengebied met een zware storm. Een boei van het Rijksinstituut voor Kust en Zee (RIKZ) nam 11 kilometer van Schiermonnikoog kort na elkaar 2 enorme golven waar. De ene was 17 meter hoog, de andere 19,8 meter. Nog nooit was zoiets in het Nederlandse deel van de Noordzee geregistreerd. Daarom werd de boei voor onderzoek naar land gebracht. In januari meldde het instituut dat de boei het korte tijd niet goed deed. Waarschijnlijk kreeg hij een harde klap van een golf, waarna de instrumenten één tot 2 minuten nodig hadden om zich te herstellen. Precies in die periode gaf hij de 2 etreme golfhoogten door. Uit andere metingen blijkt dat de golven ter plaatse die ochten maximaal 8,43 meter hoog waren. Dat wil niet zeggen dat er nooit monstergolven in de Noordzee kunnen zijn. Maar zo dicht bij de kust is de kans op een monstergolf erg klein. Waar de boei lag, is de zee maar een meter of 20 diep. Volgens deskundigen kan dan eigenlijk geen golf van 19 meter ontstaan.