Ebola - dodelijke virus in de mondiale biodiversiteit

Het grootste deel van de biodiversiteit is onzichtbaar voor het blote oog. Toch spelen microben een cruciale rol in de huidige verscheidenheid van planten en dieren. Zelfs Ebola heeft zijn plaats in het schema van het leven. Dit artikel is een uitnodiging om na te denken hoe onze groeiende mobiliteit een belangrijke bijdrage levert aan de verspreiding van ziekten.

Micropia

In principe is het Ebola-virus niet iets wat je persoonlijk wilt tegenkomen. Echter, bij Artis in Amsterdam, zijn sommige mensen heel blij om de ebola en andere dodelijke virussen te mogen zien en ze betalen er zelfs € 14 voor. De dodelijke virussen zijn een van de attracties van Micropia, de eerste dierentuin van micro-organismen, dat haar deuren eind september 2014 geopend heeft.
De epidemie van Ebola in 2014 in West-Afrika, samen met de “hectische” media-campagne waarmee ze begeleid wordt, heeft waarschijnlijk een groot impuls gegeven aan deze tentoonstelling in Amsterdam. Een van de ideeën die achter Micropia liggen is om de publieke perceptie van de micro-organismen te veranderen. In de televisie uitzending "de wereld draait door" van (30 september 2014) met Matthijs van Nieuwekerk, vertellen Eveline Hensel (directeur Micropia) en Jasper Buikx (Microbioloog Micropia) onder andere dat micro-organismen niet alleen letterlijk een microscopisch deel van de huidige biodiversiteit zijn, maar eigenlijk het grootste deel ervan uitmaken. Ze leven binnen en buiten ons, en vaak zorgen zij voor voordelen. Velen van hen helpen met het opnemen van vitamines, het verteren van voedsel en met afweermechanismen. Duizenden soorten micro-organismen leven gelukkig in onze darmen, mond en zelfs in onze tenen. Maar Ebola is meestal niet een van hen.

Dodelijke biodiversiteit

Het virus is gevaarlijk voor de mens, omdat, als gevolg van haar snelle uitbreiding, mensen niet in staat zijn om zich hieraan, snel genoeg genetisch, aan te passen. Virussen zijn niets anders dan strengen van het DNA beschermd door een eiwitmantel. Gedurende hun evolutie hebben zij zich gezamenlijk ontwikkeld met organismen, die als gastheer acteren, van wie ze afhankelijk zijn om te overleven en te repliceren.

Als een virus gedurende duizenden jaren aanwezig is in een populatie van dieren, dan passen de dieren zich aan aan het virus. Maar dit werkt alleen als de populatie voldoende genetische variatie heeft. Als een groep dieren of planten een te geringe genetische variatie heeft, dan zullen er problemen ontstaan. Een mutatie van het virus kan ze dan allemaal doden, omdat er geen genetische varianten in de populatie zijn die in staat zijn om dit nieuwe virus te weerstaan.

Vanuit dit perspectief, zijn de virussen geen vijanden van de biodiversiteit, maar staan haar verdere ontwikkeling toe door middel van een soort destructieve selectie. Deze lange 'co-evolutie' van de gastheren en de pathogenen, zoals biologen ze noemen, is de reden waarom de mens meestal niet sterft door virussen verantwoordelijk voor verkoudheid en hoesten. Ditzelfde principe geldt voor vele soorten vleermuizen die niet sterven van het krijgen van Ebola.

Globalisering verandert de spelregels

Vleermuizen zijn een belangrijk reservoir van honderden potentieel dodelijke virussen voor de mens. Het Ebola-virus is al een lange tijd in bepaalde delen van Afrika aanwezig, en tot voor kort, bevond zich dit niet in de buurt van populaties van mensen. Elke mens die het virus opliep van een geïnfecteerd dier kon anderen hiermee niet besmetten. Maar globalisering heeft deze situatie veranderd, volgens Marcel Tanner, directeur van het Zwitserse Instituut voor Tropen en Volksgezondheid.
"Waarschijnlijk aan het einde van het jaar 2013, werd een persoon geïnfecteerd met het virus van een dier. Maar de snelle verstedelijking, handelsroutes en de betere infrastructuur in de regio hebben deze persoon in staat gesteld om het door te geven aan anderen, zelfs in het korte tijdbestek dat hij/zij nog te leven had. Als wij hier nog de zwakke lokale gezondheidssystemen aan toe voegen, is het gemakkelijk te begrijpen hoe de ziekte zich zo snel heeft kunnen verspreiden."

Vleermuizen zijn dragers van vele dodelijke virussen

De populaties van vleermuizen in beboste gebieden worden beschouwd als een belangrijk reservoir van dit virus. Naast het Ebola bevatten de vleermuizen ook nog honderden andere virussen die geen invloed op hen hebben, maar wel dodelijk kunnen zijn voor de mens. De expert voegt hier nog aan toe: "Genetisch gezien, zijn vleermuizen hele oude species. Door de evolutie heen hebben ze genoeg tijd gehad om zich aan te passen aan een groot aantal virussen in de regio. Het is mogelijk dat in de toekomst, op een bepaald punt in de evolutie, de mens ook in staat is zich aan te passen aan Ebola."

De vernietiging van habitat's verhoogt het risico van virussen

Ontbossing kan leiden tot een direct contact tussen mensen en potentiële dodelijke virussen. Ogenschijnlijk zal de mens zelf deze dreiging het hoofd moeten bieden. En grotendeels, is hij zelf verantwoordelijk voor wat er gebeurd is. Wellicht is het veel te makkelijk of dubbelzinnig om deze kunstmatige globalisering de schuld te geven, maar er zijn ook andere, meer specifieke oorzaken. Een daarvan is de schade die de mens aan de biodiversiteit van de planeet toebrengt.
"Door ontbossing en vernietiging van habitat's, zijn mensen en dieren meer dan ooit in contact met elkaar, waardoor het risico van overdracht van ziekteverwekkers op de mens steeds groter worden en waartegen hij/zij nog niet in staat is het hoofd te bieden", zegt Jane Smart, directeur van het Global Species Programme of the International Union for Conservation of Nature and Natural Resources (IUCN). En de trend zet zich voort, gezien de groeiende vraag van de markt naar producten van het bos, zoals het vlees van wilde dieren, hout en geneeskrachtige planten.

Het voorkomen van uitbraken van dodelijke virussen

Een manier om uitbraken van dodelijke virussen te voorkomen, zoals Ebola is derhalve het beschermen van bossen, voegt Smart eraan toe. Het gaat om het beperken van de commerciële belangen en zorg dragen voor alternatieve bronnen van inkomsten voor de lokale burgers. Beetje bij beetje wordt herkend wat voor een vitale rol intacte bossen spelen bij het inperken van ziekteverwekkers, als ook andere voordelen, zoals de duurzame toegang tot de natuurlijke bronnen van het woud, of nieuwe modellen om inkomsten te genereren. In september 2014 gebeurde iets ongekend's: de Noorse regering schonk € 150 miljoen aan de regering van Liberia voor de bescherming van hun bossen.

Op de lange termijn kan de menselijke impact op de mondiale biodiversiteit zorg dragen voor het versnelt laten verdwijnen van diersoorten. De vermindering en fragmentatie van habitat's van dieren kan de genetische diversiteit van afzonderlijke populaties wegvegen, waardoor ze meer vatbaar worden voor ziekten veroorzaakt door virussen, bacteriën en dergelijke. Ebola heeft in het verleden al de bevolking van primaten in Afrika gedecimeerd. Voor populaties die zich al op de rand van uitsterven bevinden, kan de Ebola-virus als trigger werken en zorg dragen voor de totale uitsterving.

Lees verder

• Ons lichaam is een bacterie
• Miljarden bacteriën leven in ons lichaam