Spinozapremie in 2015 voor onderzoek naar glutenintolerantie

De Spinozapremie wordt sinds 1995 door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) jaarlijks uitgereikt aan wetenschappers die verbonden zijn aan een Nederlandse universiteit en grensverleggend wetenschappelijk onderzoek hebben verricht. De prijs geldt als een eerbetoon en is tegelijk een stimulans voor verder onderzoek. Eén van de winnaars in 2015 is de aan het UMCG en de Rijksuniversiteit Groningen verbonden geneticadeskundige Cisca Wijmenga voor haar onderzoek naar de chronische darmaandoening coeliakie, oftewel glutenintolerantie.

Spinozapremie

De Spinozapremie wordt door de NWO jaarlijks toegekend aan drie of vier wetenschappers die verbonden zijn aan een Nederlandse universiteit en op het terrein van hun specialisme het nodige hebben bereikt. De premie, de belangrijkste wetenschappelijke onderscheiding in ons land, wordt beschouwd als de Nederlandse versie van de Nobelprijs. De winnaars mogen het aan de premie verbonden geldbedrag van 2,5 miljoen euro naar eigen inzicht gebruiken voor hun (vervolg)onderzoek.

Toekenning 2015

De vier Spinozapremies voor 2015 zijn toegekend aan Cisca Wijmenga (geneticadeskundige van het UMC Groningen en de Rijksuniversiteit Groningen), Birgit Meyer (cultureel antropoloog aan de Universiteit Utrecht), René Janssen (natuurkundige en hoogleraar van de Technische Universiteit Eindhoven) en Aad van der Vaart (wiskundige van de Universiteit Leiden). De prijzen zijn op 14 september 2015 uitgereikt in de Nieuwe Kerk in Den Haag, waar de laureaten tevens hun onderzoek en de plannen die ze hebben met de premie hebben gepresenteerd.

Bekende laureaten

De naar de Nederlandse filosoof Baruch Spinoza (1632-1677) genoemde prijs bestaat sinds 1995 en is tot 2015 aan 77 wetenschappers toegekend. Onder de bekende laureaten bevindt zich naast minister Ronald Plasterk en universiteitshoogleraar Robbert Dijkgraaf ook de natuurkundige Gerard ’t Hooft. Hij behoort in 1995 vanwege zijn wetenschapswerk op het gebied van de theoretische fysica tot de groep van de eerste winnaars van de Spinozapremie. In 1999 krijgt ’t Hooft samen met Martinus Veltman de Nobelprijs voor de Natuurkunde uitgereikt.

Prof. dr. Cisca Wijmenga

Prof. dr. Cisca Wijmenga (1964, Drachten) wordt in 2004 door de Universiteit Utrecht benoemd tot hoogleraar Humane Genetica en is sinds 2007 hoofd van de afdeling Genetica en hoogleraar aan het UMC Groningen en de Rijksuniversiteit Groningen. In 2012 wordt ze lid van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen.

Wijmenga, die enkele honderden wetenschappelijke publicaties op haar naam heeft staan, ontvangt de Spinozapremie met name voor haar onderzoek naar de relatie tussen genen en gezondheid.

Coeliakie

Ze houdt zich bezig met het blootleggen van de genetische achtergrond van de chronische darmaandoening coeliakie die wordt gekenmerkt door een aangeboren intolerantie voor gluten. De genetica van de erfelijke ziekte coeliakie is vanaf het begin het hoofdthema in haar onderzoek geweest. Wijmenga benoemde de risicogenen op coeliakie en ontwikkelde een eenvoudige en betrouwbare methode om hierop te testen, waarna arts en patiënt in een vroeg stadium de nodige voorzorgsmaatregelen kunnen treffen.

Waarom wordt de één wel ziek en de ander niet?

Gluten is de naam van een groep eiwitten die in granen voorkomt. Bij mensen met coeliakie treedt een afweerreactie van het lichaam in werking op het moment waarop ze eiwitten binnenkrijgen, met als gevolg maag- en darmklachten. Brood en koekjes zijn wellicht de bekendste graanproducten waarin gluten zitten, maar in veel bewerkt voedsel komen ook gluten voor. Bovendien zijn er grote verschillen in de niveaus waarop mensen op een kleine hoeveelheid gluten reageren. Daarnaast spelen omgevingsfactoren een rol in de mate waarin coeliakie zich bij iemand zal ontwikkelen en zijn er mensen die een hoog risico hebben op het krijgen van coeliakie maar waarbij de ziekte zich niet ontwikkelt.

Wijmenga zegt te willen onderzoeken wat iemand met een hoog risico beschermt: ‘Het is heel nuttig om te zoeken naar wat ervoor zorgt dat iemand ziek wordt, maar wat maakt dat iemand niet ziek wordt, is een net zo interessante vraag. Als je dat snapt, zit daar een kans om te zoeken naar nieuwe medicijnen of maatregelen om de ziekte te behandelen of het ontstaan van de ziekte te voorkomen’.

Onderzoek naar glutenintolerantie

Toen Wijmenga en haar team twintig jaar geleden begonnen met dit werk was er nagenoeg niets bekend over glutenintolerantie. In 2015 is ongeveer de helft van de locaties in het DNA die bijdragen aan het ontstaan van coeliakie bekend. De voortgang van het onderzoek zal ook de nodige tijd in beslag nemen. De toekenning van de premie beschouwt Wijmenga als een erkenning aan de duizenden patiënten die aan haar onderzoek hebben meegewerkt.

Wijmenga hoopt dat er in de toekomst een eenvoudige test zal komen die uit moet wijzen of iemand wel of geen coeliakie heeft. Op dit moment lopen er volgens haar nog teveel patiënten met coeliakie rond zonder dat ze dat weten. Een bij de ziekte horende klacht als vermoeidheid wordt afgedaan als onderdeel van iemands leven, terwijl een glutenvrij dieet al gauw een positieve bijdrage kan leveren.

Het Genoom van Nederland

In haar onderzoek naar de relatie tussen genen en gezondheid ligt de focus op de vraag waarom de één wel ziek wordt terwijl de ander dat niet wordt. Wijmenga gaf leiding aan het in 2014 afgeronde project ‘Het Genoom van Nederland’ waarin de genetische profielen van 250 combinaties van twee (gezonde) ouders en een kind verspreid over heel Nederland in kaart werden gebracht. Door dit project kon het onderzoek worden versneld naar genen die van invloed zijn bij het ontstaan van chronische ziekten of ouderdomsziekten.

‘Het Genoom van Nederland biedt een catalogus waarmee is vast te stellen welke variatie in DNA nog wel getolereerd wordt en welke juist aanleiding kan geven tot een ziekte’, aldus Wijmenga.