Zwammen bij Otzi, de gletsjerman

Otzi, de gletsjerman die in september 1991, diepgevroren en intact werd teruggevonden op het Hauslabjoch in de Otztaler Alpen, is een ontdekking die tot de verbeelding van vele mensen spreekt. Voor mij als herborist werd het nog boeiender, naargelang de wetenschappers ontdekten dat hij ook geneeskrachtige planten en resten van paddenstoelen bij zich had.

Tonderzwam bij Ötzi

Fossiele en archeologische vondsten van paddestoelen zijn uiterst zeldzaam en verdienen dus zeker de aandacht. Bij de voorwerpen die zijn aangetroffen op de gletsjermummie, waarvan de leeftijd later met de 14C-methode werd vastgesteld op 5200 tot 5300 jaar (Spindler 1993), behoren ook enige resten van zwammen. Het gaat om drie op een leren strip geregen fragmenten van paddestoelen-vruchtlichamen, waarvan er twee als delen van het vruchtlichaam van Piptoporus betulinus, de berkenzwam, konden worden geïdentificeerd. Verder kon een in een leren zakje aangetroffen "zwarte massa", die hoofdzakelijk uit paddenstoelehyfen bestond, door hyfenanalyse en met behulp van chemische "fingerprints" worden geïdentificeerd als bestaande uit elementen van de echte tonderzwam, Fomes fomentarius (L.:Fr.) Fr. (Pöder et al. 1994).

Dat mensen in het stenen tijdperk de echte tonderzwam gebruikten, is al uit andere vindplaatsen gebleken, zoals Hohe Viechel aan de Schweringer See, Seeberg in Zwitersland, Frankrijk (Monthoux en Lundström-Baudais 1979). Verder hebben Buchwald en Kansen (1934) uit Denemarken, Watling (1978) uit Engeland bericht over vondsten van de echte tonderzwam uit het stenen tijdperk. Fomes fomentarius was niet alleen als bloedstelpend middel maar ook als hulpmiddel bij het vuurmaken nog tot in de 19de eeuw in gebruik.

Berkenzwam bij Ötzi

Raadselachtiger is daarentegen het gebruik van de berkenzwam. Van deze soort en dit geslacht waren tot op heden geen fossiele vondsten bekend. Dank zij een Poolse onderzoeksgroep onder J. Utzig werd in de jaren vijftig bekend dat Piptoporus betulinus zowel antibacteriële als cytostatische eigenschappen bezit. Dat deze paddestoelsoort vroeger als geneesmidddel werd gebruikt, zou daarom heel logisch lijken, maar aanwijzingen over hun gebruik in de volksgeneeskunde zijn tot op heden niet bekend geworden. Interessant is echter in dit verband dat in de Chinese volksgeneeskunde de met Piptoporus verwante, maar niet in Europa voorkomende, naaldhout bewonende Cryptoporus volvatus, wordt toegepast als middel tegen kiespijn en tegen darmbloedingen, steenpuisten en aambeien (Bo & Yin-Sun 1980) en bij bronchitis en astma (Ying Jianzhe et al.).

Schimmelsporen?

Ten slotte zijn bij de "IJsmens" ook microscopische zwammetjes gevonden, en wel in het hooi waarmee het schoeisel van de gletsjermummie gestopt was. Verbazingwekkend feit: de meer dan 5000 jaar oude zwamsporen waren nog kiemkrachtig en leverden cultures op van Absidia corymbifera (Cohn) Sacc. & Trotter en van Chaetomium globosum Kunze: Fr. (Haselwandter & Ebner, 1994). Nu blijft natuurlijk de vraag of de schimmelsporen werkelijk duizenden jaren lang hun kiemkracht hebben behouden of dat het kiemen betreft die via de lucht op de vindplaats zijn aangewaaid. In elk geval zijn, in tegenstelling tot vroegere berichten in de dagbladpers, bij de gletsjermummie noch "hallucinogene paddestoelen" noch "voetschimmels" aangetroffen.

De vloek van Ötzi

Maar de avonturen met de 5000 jaar jonge gletsjerman lijken nog lang niet afgelopen. Want de laatste jaren zijn zowel de ontdekker van Ötzi en verschillende onderzoekers overleden aan ‘de vloek van de gletsjerman’. Rainer Henn, de man die Ötzi met blote handen in een lijkenzak had gestopt, kwam om bij een auto-ongeluk. De betrokken berggids werd gedood in een sneeuwlawine. De kineast die de opgravingen filmde overleed aan een hersentumor en als klap op de vuurpijl werd Helmut Simon, de vinder van Ötzi, in de bergen dood onder de sneeuw terug gevonden. Gestorven zoals Ötzi!