Spreekrecht van slachtoffers en nabestaanden op zitting

Slachtoffers willen vaak de impact van een misdrijf op hun leven delen met de rechter die het strafvonnis uitspreekt. Om dat te realiseren is de positie en rol van het slachtoffer binnen het strafrecht de laatste decennia gelukkig door de wetgever uitgebreid. Het slachtoffer is alom meer zichtbaar en mondiger gemaakt. Een specifieke groep slachtoffers geniet een extra recht, namelijk het spreekrecht op zitting. Wat houdt het spreekrecht precies in? Wat verstaat de wet onder de term slachtoffer? Wie mag een slachtoffer vertegenwoordigen, wanneer hij zijn eigen verhaal zelf niet kan doen? Bij welke specifieke delicten ontstaat een spreekrecht?

• Wie heeft spreekrecht tijdens de zitting?
• Wie zijn 'slachtoffers' van een delict?
• Welke nabestaanden hebben spreekrecht?
• Bij welke delicten geldt het spreekrecht op zitting?
• Wat betekent onbeperkt spreekrecht in de praktijk?
• De schriftelijke slachtoffer verklaring
• Minderjarigen
• Het slachtoffer als getuige

Slachtoffers van strafbare feiten willen vaak gehoord worden. Zij verwachten ook dat hun zaak serieus genomen wordt. Zij zoeken erkenning in en buiten de rechtszaal voor wat hen of hun dierbare is overkomen. De laatste jaren zijn sterke maatschappelijke ontwikkelingen in het strafrecht voelbaar. Het slachtoffer van een delict heeft ten gevolge daarvan via aanpassingen in de wet een vaste positie verworven. Een slachtoffer mag bijvoorbeeld een vordering indienen om zijn schade te verhalen, hij mag de stukken inzien van het strafdossier en hij heeft recht op informatie. Wie de Nederlandse taal niet machtig is, heeft recht op bijstand van een tolk (artikel 51 lid 3 Wetboek van Strafvordering, verder Sv) Dit zijn de minimumnormen die een slachtoffer vanuit de overheid mag verwachten.

Een van de meest opvallende rechten tijdens het strafproces is het spreekrecht van sommige slachtoffers. Niet elk slachtoffer van een strafbaar feit heeft automatisch spreekrecht op zitting. Spreekrecht is kosteloos en door de wetgever voorbehouden aan slachtoffers van de in artikel 51e Sv aangewezen (ernstige) delicten. Ook de nabestaanden van het slachtoffer genoemd in de wet hebben spreekrecht.

Wie heeft spreekrecht tijdens de zitting?

Als spreekgerechtigden omschrijft de wet kort gezegd: slachtoffers, nabestaanden en ouders/verzorgers van minderjarigen. De volgende personen hebben wettelijk het recht om te spreken:

• het slachtoffer zelf;
• nabestaanden: bloedverwanten in de rechte lijn en in de zijlijn tot de vierde graad. Dit zijn ouders, grootouders, kinderen, kleinkinderen, broers/zussen, nichten/neven, ooms/tantes. Er geldt wel een maximum van 3 personen (sprekers);
• de wettelijk vertegenwoordigers van een minderjarig slachtoffer (ouders/verzorgers). Zij mogen ook spreken over de gevolgen voor henzelf of het gezin. Naast hun spreekrecht blijft het spreekrecht als zelfstandig recht van de minderjarige bestaan;
• de levensgezel en één andere naaste, wanneer het slachtoffer dan wel de nabestaande feitelijk het spreekrecht niet kan uitoefenen;
• een gemachtigde die namens de spreekgerechtigde het spreekrecht uitoefent (bijvoorbeeld een advocaat).

Wie zijn 'slachtoffers' van een delict?

Het woord 'slachtoffer' is in het dagelijks gebruik een brede term. In artikel 51a Sv is een definitie van ‘slachtoffer’ in de zin der wet opgenomen:

Artikel 51a lid 1 Sv

"Als slachtoffer wordt aangemerkt degene die als rechtstreeks gevolg van een strafbaar feit vermogensschade of ander nadeel heeft ondervonden. Met het slachtoffer wordt gelijkgesteld de rechtspersoon die als rechtstreeks gevolg van een strafbaar feit vermogensschade of ander nadeel heeft ondervonden."

Vanaf 1 april 2017 zijn meer personen als slachtoffer aangewezen. De nabestaande van het slachtoffer wordt namelijk zelf ook aangemerkt als slachtoffer.

Welke nabestaanden hebben spreekrecht?

Als familieleden en afhankelijken worden in artikel 51a lid 1 onder b Sv de volgende personen genoemd:
“De echtgenoot, de geregistreerde partner dan wel een andere levensgezel van het slachtoffer, de bloedverwanten in rechte lijn, de bloedverwanten in de zijlijn tot en met de vierde graad en de personen die van het slachtoffer afhankelijk zijn.”

De laatste groep, ‘de personen die van het slachtoffer afhankelijk zijn’, is een nieuwe categorie. Het gaat hier om personen:

• die een vergelijkbare positie hebben met het slachtoffer als onmiddellijke familieleden;
• die in hun levensonderhoud worden voorzien door het slachtoffer.

Een matrix maakt de verwantschapsgraad overzichtelijker.

Bij welke delicten geldt het spreekrecht op zitting?

Het spreekrecht kan worden uitgeoefend indien het ten laste gelegde feit een misdrijf betreft, waarop de strafdreiging een gevangenisstraf van acht jaar of meer betreft, dan wel één van de misdrijven genoemd in de art. 240b, 247, 248a, 248b, 249, 250, 250a, 285, 285b, 300, tweede en derde lid, 301, tweede en derde lid, 306-308, en 318 Wetboek van Strafrecht (Sr) en art. 6 Wegenverkeerswet 1994. Dit zijn bijvoorbeeld bepaalde zedenmisdrijven, belaging (stalking), bedreiging of een verkeersongeval met de dood of ernstig lichamelijk letsel tot gevolg.

Wat betekent onbeperkt spreekrecht in de praktijk?

Vanaf 1 juli 2016 is het spreekrecht van het slachtoffer onbeperkt te noemen. Voor 1 juli 2016 moest het slachtoffer zich beperken tot de gevolgen die hij had ondervonden als gevolg van het delict. Dat is nu anders. Een slachtoffer mag ook zijn mening geven over hoe het vooronderzoek is gegaan, over het verzamelde bewijs en de strafmaat. Dit is voor het slachtoffer een grote stap voorwaarts in vergelijking met zijn oude rechten. Een spreekgerechtigde krijgt tien tot vijftien minuten spreektijd tijdens de zitting. Een persoon kan tot op het laatst altijd afzien van zijn spreekrecht. Een gespecialiseerde slachtofferadvocaat kan een spreekgerechtigde advies geven over het spreken over de strafmaat en het bewijs tijdens de zitting. Uitspraken daarover kunnen namelijk tot gevolg hebben dat iemand verwordt tot getuige. De officier van justitie zal tijdens het slachtoffergesprek vertellen wat op zitting zal gebeuren en wat het Openbaar Ministerie zal eisen qua op te leggen straf en wat dat betekent. Ook Slachtofferhulp Nederland kan een spreekgerechtigde de gang van zaken op zitting vertellen.

De schriftelijke slachtoffer verklaring

Soms wil of kan een slachtoffer niet zelf spreken tijdens het strafproces. Het is dan mogelijk om vooraf een schriftelijke verklaring te laten opnemen in het strafdossier. Deze schriftelijke slachtofferverklaring heet afgekort SSV en wordt bijvoorbeeld geschreven in briefvorm. Als onderdeel van het strafdossier valt het onder schriftelijk bescheiden van artikel 339 lid 1 onder 5° Sv. De inhoud van de verklaring is – zoals alle stukken in het strafdossier – door alle procespartijen zoals de rechter, officier van justitie, verdachte en zijn raadsman voor de zitting gelezen. Het wordt tijdens de zitting in principe voorgelezen door de officier van justitie of de rechter. Het kan dienen als een alternatief voor slachtoffers die geen gebruik wensen te maken van het spreekrecht, maar ook als voorbereiding op het spreekrecht. In het laatstgenoemde geval kan het spreekrecht fungeren als een mondelinge toelichting op de schriftelijke verklaring. Een SVV kan ook ingebracht worden door slachtoffers zonder spreekrecht. De SSV en het spreekrecht kennen dezelfde doelstellingen en doelgroep. Het is mogelijk om ook te kiezen voor zowel gebruik van spreekrecht tijdens de zitting als het opstellen en indienen van een SSV. Een medewerker van Slachtofferhulp Nederland kan helpen bij het opstellen van een SSV. Zij adviseren de optie spreken op zitting en SVV indienen te gebruiken, omdat een spreekgerechtigde die besluit niet te spreken op zitting, dan altijd wel zijn verhaal kenbaar heeft gemaakt. Het indienen van een SSV is een goede optie voor personen die om persoonlijke redenen niet op de zitting aanwezig willen zijn. Personen kunnen bijvoorbeeld een zitting te heftig vinden of te traumatiserend.

Machtigen van een derde en de SVV

Het slachtoffer mag ook iemand meenemen naar de zitting, bijvoorbeeld een familielid, vriend of vriendin, een advocaat of iemand van slachtofferhulp. Het slachtoffer kan deze persoon machtigen om zijn schriftelijke verklaring voor te lezen in plaats dat de officier van justitie of rechter dat doet

Minderjarigen

Minderjarige slachtoffers hebben bijzondere beschermingsbehoeften. Spreekgerechtigden van twaalf jaar of ouder kunnen zelf hun spreekrecht uitoefenen en een SSV opstellen en indienen. Twaalfminners met spreekrecht kunnen zelf hun verhaal doen wanneer ouders, verzorgers of de rechter de persoon daartoe in staat acht. Het is en blijft immers zijn zelfstandig recht ongeacht de leeftijd. Wanneer de minderjarige zelf niet spreekt, mogen de ouders of verzorgers namens het slachtoffer spreken. De rechterlijke toets ligt besloten in artikel 51e lid 5 en 6 Sv. Ouders en verzorgers hebben daarnaast nog een eigen zelfstandig spreekrecht. Dit recht komt alleen die ouder of verzorger toe die een nauwe emotionele band met de minderjarige onderhouden. De wet heeft dat verwoord met de zinsnede ‘een nauwe persoonlijke betrekking’. Het is mogelijk dat op zitting de minderjarige èn zijn ouders of verzorgers spreken. Uiteraard staat daarbij altijd het belang van het kind voorop.

Het slachtoffer als getuige

Een slachtoffer dat in het kader van de uitoefening van het spreekrecht een belastende verklaring aflegt, kan op vordering van de officier van justitie, verzoek van de verdediging of ambtshalve door de rechtbank als getuige worden beëdigd en gehoord. Een slachtoffer kan de verklaring van de verdachte bijvoorbeeld weerspreken of een belastende verklaring afleggen. Uitspraken over de bewijsbaarheid van het strafbare feit roepen wat dat betreft wellicht vragen op. De rechter moet dan beslissen: hij dient te kiezen tussen het zonder meer accepteren van de afgelegde verklaring van het slachtoffer of tussen het over gaan tot beëdiging van het slachtoffer als getuige (met bijbehorende gevolgen voor die persoon). De rechter is verantwoordelijk voor de volledigheid van het onderzoek op de terechtzitting (geen open eindjes) en de orde in de zittingzaal neergelegd in artikel 272, eerste lid, Sv. Een spreekgerechtigde kan daarom in dit geval worden opgeroepen als getuige. Een slachtoffer dat gebruik maakt van zijn spreekrecht wordt niet beëdigd.

Op basis van de EU Richtlijn 2012/29/EU inzake minimumnormen slachtoffers dient het aantal ondervragingen van een slachtoffer zoveel mogelijk te worden beperkt. Deze verplichting is terug te vinden in hoofdstuk 4, maatregelen ter bescherming in artikel 9 onder b van het Besluit slachtoffers van strafbare feiten.

Dit artikel leest als volgt:

Artikel 9

Tijdens het voorbereidend onderzoek en het onderzoek ter terechtzitting:
a. loopt de ondervraging van het slachtoffer geen onnodige vertraging op nadat aangifte van het strafbare feit is gedaan;
b. wordt het aantal ondervragingen van het slachtoffer tot het minimum beperkt en vindt ondervraging alleen plaats als dat strikt noodzakelijk is met het oog op het strafrechtelijk onderzoek;
c. worden er over het privéleven van het slachtoffer alleen vragen gesteld die nodig zijn en verband houden met het strafbare feit;
d. worden medische onderzoeken tot een minimum beperkt en alleen uitgevoerd indien dat strikt noodzakelijk is met het oog op het strafrechtelijk onderzoek.

Ondervraging vindt volgens de wet alleen plaats wanneer dit strikt noodzakelijk is met het oog op het strafrechtelijk onderzoek. Verder worden over het privéleven van het slachtoffer enkel vragen gesteld voor zover die nodig zijn en verband houden met het strafbare feit (artikel 9 onder c Sv). Al deze verplichtingen uit artikel 9 van het Besluit slachtoffers staan in de instructienorm van de correcte bejegening van het slachtoffer. Deze handleiding geldt voor zowel de officier van justitie (artikel 51a lid 1 Sv) als voor de rechter (artikel 288a lid 2 Sv).

Lees verder

• Mensenhandel en mensensmokkel, wat is het verschil?
• Help! Heb ik een strafblad oftewel justitiële documentatie?