Het weer tijdens Sint Maarten door de jaren heen

'11 november is de dag dat mijn lichtje branden mag' is de tekst van een bekend liedje, dat gezongen wordt met Sint Maarten, als basisschoolkinderen met versierde lampions de deuren langs gaan. In ruil voor het zingen van een liedje, krijgen ze snoep of fruit. Sint Maarten wordt elk jaar op 11 november gevierd, behalve als deze dag op zondag valt, dan komen de kinderen op zaterdag of maandag langs de deuren. Ze moeten wachten totdat het donker is, wat het in de late herfst al vroeg wordt. Buiten kan het in deze tijd van het jaar behoorlijk guur en regenachtig zijn en in de afgelopen jaren hadden de kinderen regelmatig slecht weer tijdens hun ronde. Statistieken waarin het weer vanaf 1901 is opgetekend laten dit met betrekking tot Sint Maarten ook zien.

De herkomst van Sint Maarten

Rond 1975 werd Sint Maarten lang niet overal in Nederland gevierd. Het feest was vooral populair in de Noordelijke provincies en in Limburg. In Zuid-Holland en Zeeland werd het toen vrijwel niet gevierd. Dit gold ook voor delen van Overijssel en Gelderland, al verschilde dit per plaats. In het Gelderse Elburg was het al jarenlang traditie om een suikerbiet uit te hollen, daar een lampje in te hangen en zingend langs de deuren te gaan, in ruil voor snoep of fruit. Maar in Barneveld, een plaats die hemelsbreed iets meer dan vijftig kilometer zuidelijker ligt, hadden veel inwoners tot voor kort nog nooit van dit feest gehoord. Daar begonnen pas na de eeuwwisseling meer kinderen met lampions langs de deuren te gaan.

Datzelfde geldt voor Amsterdam. Ook daar werd, na jaren van niet vieren, het feest aan het begin van de 21ste eeuw nieuw leven ingeblazen. Waarschijnlijk kwam dit door mensen, die vanuit andere gebieden waar het feest wel gevierd werd, naar deze plaatsen verhuisden en daar de traditie voortzetten.

Veel mensen weten niet waarom Sint Maarten gevierd wordt. Voor kinderen is het een leuk feest, waarbij ze veel snoep in huis kunnen halen. Sint Maarten is een feest waarbij mensen iets van hun overvloed delen. Van oorsprong waren het arme kinderen die langs de deuren gingen voor appels, brood of noten. Vaak werden er na het ophalen van de buit, vreugdevuren ontstoken, waarbij de appels bijvoorbeeld, werden gepoft en in een feestelijke sfeer werden opgegeten.

De heilige Sint-Martinus

11 november was de geboortedag van Martinus van Tours, die in het jaar 316 in Hongarije werd geboren als zoon van een Romeins legerofficier. Voordat hij als bisschop werd beëdigd, diende hij een tijd in het Romeinse leger. Het verhaal gaat dat hij voor de poorten van Amiens (in Frankrijk) een verkleumde bedelaar tegenkwam. Hij was met de man begaan en sneed met zijn zwaard, zijn rode mantel in tweeën, waarna hij de bedelaar een helft gaf.

In de jaren die volgden werd Martinus bekend om zijn naastenliefde. Na zijn dood in 397 werd hij in 650 door het Vaticaan heilig verklaard. Sint-Martinus werd beschermheilige van reizigers en rondtrekkende kooplui; van armen, bedelaars en bekeerde dronkaards; van herders, boeren, wijnbouwers, kinderen en van het vee. Kortom: een ieder die het wat minder had, kon op zijn steun rekenen. In vroeger tijden kregen schoolkinderen op 11 november vrij van school en werden ze getrakteerd op iets lekkers.

Feest van lichtjes

De reden waarom kinderen juist op Sint Maarten met lichtjes langs de deuren lopen, vindt zijn oorsprong in een Bijbeltekst. In Lukas 11 vers 33 staat namelijk het volgende te lezen:

'Niemand steekt een lamp aan en zet die in de kelder of onder de korenmaat, maar op de standaard, opdat wie binnentreden het licht zien'

Dit zou de aanleiding zijn geweest om op 11 november met lichtjes rond te gaan. Waar men in vroeger tijden vooral vreugdevuren ontstak, ontstond de gewoonte met lampionnen of lichtjes langs de deuren te gaan pas in de negentiende eeuw. Aan het begin van de twintigste eeuw waren het vooral de arme kinderen, die dit deden. Mensen die rijk waren, zagen hun kinderen dit liever niet doen. Sint Maarten was namelijk het feest van de armen.

In de jaren dertig van de twintigste eeuw begon men zich steeds meer te storen aan de overlast, die langskomende kinderen veroorzaakten. Men besloot de viering van Sint Maarten wat centraler te houden en organiseerde optochten. Pas na de jaren zestig werd het in kleine groepjes langs de deuren gaan, weer gewoner. Mensen ergerden zich er ook niet meer aan. Veel mensen vinden het zelfs wel schattig; zeker als het om kleine kinderen gaat, die onder begeleiding van een ouder, hun best doen een Sint-Maarten-liedje te zingen.

Guur en regenachtig

Tegenwoordig zijn het alleen de basisschoolkinderen, die met Sint Maarten langs de deuren gaan. Wanneer het kind de middelbare school bezoekt, wordt het 'te oud' geacht voor deze traditie. Hoewel de traditie rond Sint Maarten door de jaren heen aan veel veranderingen onderhevig was, lijkt het weer rond die datum dat niet te zijn. Kijken we naar de statistieken van het KNMI, waarin het weer van alle '11 novembers' sinds 1901 is te vinden, dan valt op dat het vaak eenzelfde soort weerbeeld was.

Overdag was er veelal weinig zon, vaak viel er het nodige aan neerslag en stond daarbij een stevige wind. Kortom: echt herfstweer dus. Weer waarbij je het liefst binnen zit, maar ook weer dat uitnodigt, de verkleumde kinderen iets te geven. In vroeger tijden was Sint-Maarten een echt 'bedelfeest', in de zin dat arme kinderen juist dan om eten kwamen bedelen. Veel mensen hadden medelijden, omdat ze dit in weer en wind moesten doen.

Sint Maartens weer van 2005 tot 2015

Wat opvalt als je vanaf 2005 gedurende tien jaar naar het weer met Sint Maarten kijkt, is dat het weerbeeld over het algemeen vrij somber was. De zon was vaak maar weinig te zien en 2006 viel er maar liefst 22,5 mm regen naar beneden. In 2008 en 2010 was dit respectievelijk 18,4 mm en 12,9 mm. De wind liet zich daarbij ook niet onbetuigd. In 2010 was de maximale windstoot 18 meter per seconde en ook gedurende de andere jaren in bovengenoemde periode stond er over het algemeen veel wind.

Koud was het daarbij doorgaans niet. Door de in hoofdzaak zuidwestelijke stroming, kwam de temperatuur gemakkelijk boven de 10 graden uit. Dit maakte, samen met het feit dat het 's avonds over het algemeen toch droog was, een hoop ongemak goed.

En hoe was het weer in 2016?

11 november 2016 was een zonovergoten, maar koude dag. Tegen de avond begon het licht te vriezen, maar gelukkig nam de krachtige noordoostenwind wat af, waardoor het niet meer zo koud aanvoelde als tijdens de rest van de dag. De kinderen genoten er niet minder van. Het was en bleef droog en na afloop van hun ronde konden ze genieten van een kom warme chocolademelk met een stukje opgehaald snoep.

Kou met Sint Maarten is zeldzaam

Sint Maarten valt in de late herfst en dat is te merken aan het weer. Waar het in september of oktober nog weleens mooi nazomerweer kan zijn, komt dit in november zelden voor. De herfst doet zich dan al veel meer gelden met wind en regen en dat zie je dan ook terug in het (verleden) weer op 11 november. Veel Sint Maartens verliepen bewolkt en regenachtig. Daarbij was het in de regel niet al te koud.

Koudere Sint Maartens, met nachtvorst en overdag flinke zonnige perioden, waren sinds 1901 behoorlijk zeldzaam. Voor matige vorst moeten we zelfs terug tot 1908. Toen werd het 's nachts -5,9 graden. Daarna is zo'n lage minimumtemperatuur op 11 november niet meer voorgekomen.

In 1978 was het met een maximumtemperatuur van 1,1 graden erg koud met Sint Maarten. Vanaf 1901 is het slechts één keer gebeurd dat de temperatuur op Sint Maarten niet boven 0 uitkwam. In 1919 werd het In De Bilt precies 0,0 graden. Daarmee werd 11 november 1919 de enige ijsdag, die op Sint Maarten viel.

Overigens zijn ijsdagen (dagen waarop de temperatuur zowel 's nachts als overdag niet boven 0 uitkomen) in november zeldzaam. De vroegste ijsdag ooit, was 3 november 1980, eerder in het weerjaar is er in Nederland nog nooit een ijsdag voorgekomen.