Tijdmeting door zonnewijzers en andere elementaire klokken

Een tijdmeter die al vele honderden jaren bestaat is alom bekend omdat hij nog steeds wordt toegepast bijvoorbeeld in tuinen en parken. Het is de zogenaamde zonnewijzer die bestaat uit een simpel apparaat waarop aan de hand van de stand van de zon de tijd kan worden afgelezen. Maar eertijds bestonden er ook andere elementaire klokken zoals kaarsen, olielampen, waterklokken en zandlopers. Die instrumenten gaven allen de tijd grofweg aan en zijn daarom niet meer vergelijkbaar met de precisie uurwerken van tegenwoordig.

Kaars

Hoewel de hoofdfunctie van kaarsen in de middeleeuwen bestond uit het verlichten van de ruimten bestonden er ook speciale kaarsen die voor het meten van de tijd werden gebruikt. De kaarsen brandden in die tijd al zeer regelmatig waardoor tijdmeting mogelijk was. Kaarsen die daarvoor gebruikt werden waren van ringen voorzien die de uren aangaven.

Olielamp

Een vergelijkbare manier voor het aanduiden van het tijdsverloop als met kaarsen was door gebruik te maken van olielampen. Aan de hoeveelheid opgebrande olie kon worden afgelezen dat een bepaalde tijd was verstreken. Een maatverdeling door streepjes op het glazen oliereservoir hielp daarbij. Zowel bij kaarsen als bij olielampen was het uiteraard wel belangrijk om die brandend te houden. Zeker was dit het geval als bijvoorbeeld een vroedvrouw gebruik maakte van een olielamp om de gewerkte tijd af te meten en de betaling op te baseren. Een olielamp die daarvoor gebruikt werd kreeg ook de naam vroedvrouwenklokje.

Waterklok

Een waterklok wordt ook wel wateruurwerk of clepsydra genoemd. Het is een instrument dat door middel van stromend water de tijd meet. Een groot voordeel van deze vorm van tijdmeting ten opzichte van de zonnewijzer was dat de waterklok ook als de zon niet scheen de tijd aangaf. Het apparaat werkte door het toevoegen of weg laten stromen van water waarbij een schaalmeting de verlopen tijd aangaf. De waterklok werd al gebruikt door de Grieken en de Romeinen bij de rechtbanken om de aangeklaagde, de getuigen en de verdediger een gelijke spreektijd te geven. Er was ook al sprake van een waterklok bij de Hellenistische wetenschapper, technicus, uitvinder en wiskundige Ktesibios van Alexandrië die leefde in de derde eeuw voor Christus. In Peking is nog steeds een waterklok te zien in de drumtoren. Elk kwartier slaat daar een mannetje op bekkens.

Zandloper

Een zandloper is een nog steeds niet volledig uit de tijd geraakte manier om tijd te meten. Zandlopers worden soms nog gebruikt voor het koken van eieren en komen ook voor in sauna’s met een tijdsaanduiding meestal door streepjes van vijf minuten. Een zandloper heeft twee glazen reservoirs boven elkaar die in het midden door een smalle verbinding met elkaar zijn verboden. De tijd kan worden gemeten doordat het zand uit het bovenste reservoir gedurende een periode via de smalle verbinding naar het onderste reservoir stroomt. Door het apparaatje om te draaien kan het opnieuw worden gebruikt.

Zonnewijzer

De meest voorkomende elementaire klok is wereldwijd de zonnewijzer. De oudst bekende dateert al van ongeveer 1500 voor Christus en werd in Egypte gevonden. Een zonnewijzer bestaat uit een instrument dat gebruik maakt van een stift (gnomon) en een schaalverdeling op een vlak of schijf. Zodra de zon schijnt geeft de stift een schaduw af die, naarmate de zon van oost naar west draait, over de schaalverdeling glijdt. De schaalverdeling betreft de uren van de dag die door uurlijnen zijn weergegeven. Als de stift precies naar het noorden wijst en de schaduw evenwijdig aan de stift valt kan afgelezen worden dat het twaalf uur in de middag is.

Opschriften op zonnewijzers

Zonnewijzers hebben soms de functie om een boodschap mee te geven door middel van een opschrift, spreuk of gezegde. Vaak zijn die in het Latijns opgesteld. Een zeer toepasselijke is wel “Horas non numero nisi serenas” (“Ik tel slechts de zonnige uren”). Een aanmaning is "Maak voort, want het is later dan je denkt". Veel voorkomend is "Carpe diem" ("Pluk de dag").

Lees verder

• Dagen, uren, minuten en uurwerken
• Jaren, eeuwen, millennium en tellen, delen en meten
• Jaren, maanden, weken, dagen en kalender