Fosfor: de schaarse grondstof van kunstmest

Fosfor is een van de belangrijkste elementen voor het leven op aarde. Dat lijkt misschien vreemd, want in zuivere vorm ontbrandt fosfor spontaan wanneer het in aanraking komt met zuurstof in de lucht. Pure fosfor is bovendien irriterend voor huid en ogen, en dus een heel gevaarlijke stof. En toch kunnen planten, dieren en mensen niet zonder fosfor.

Fosfor: bouwsteen van het leven op aarde

De fosfor in organismen (en in ons lichaam) bestaat enkel in verbindingen. Samen met calcium vormt fosfor ons skelet, er zit fosfor in je tanden en ons DNA zou niet kunnen bestaan zonder fosfor.

De grootste slokop van alle fosfor op aarde is echter de landbouw. Het overgrote deel van alle kunstmest die geproduceerd wordt op aarde bestaat op basis van fosfor. Dankzij al die kunstmest op basis van fosfor kan de industriële landbouw genoeg voedsel produceren voor iedereen op aarde. Er wordt met dank aan die kunstmest zelfs veel meer geproduceerd dan nodig zou zijn om alle mensen te voeden, maar veel voedsel wordt verspild of rot voor het geconsumeerd wordt.

Fosfor is zo essentieel in de landbouw omdat deze stof ervoor zorgt dat planten alle andere voedingsstoffen kunnen opnemen. Planten hebben fosfor nodig om bijvoorbeeld kalium, magnesium of stikstof op te nemen om zo te groeien. Zonder voldoende fosfor vertraagt de groei van alle gewassen enorm.

Fosfor wordt schaarser

Het grote probleem is dat fosfor een eerder zeldzame stof is. De grootste voorraad is te vinden in het gebergte en in de woestijn in Marokko, maar die voorraad slinkt snel. Fosfor dreigt dus binnenkort sterk in prijs te stijgen en de (makkelijk te ontginnen) voorraden zouden al binnen enkele tientallen jaren op kunnen zijn. Er zijn nog veel andere plekken waar fosfor te vinden is, maar daar komt die voor in zo'n lage concentraties dat het ontginnen ervan niet rendabel is.

De grote fosforvoorraden van Marokko zijn daarom ook al decennialang betwist. Marokko claimt al tientallen jaren het gebied van de Westelijke Sahara. Dat gebied werd hardhandig ingelijfd door Marokko in de jaren 1960 en 1970. De lokale bewoners (Sahrawi) wilden liever onafhankelijk zijn, maar net door de fosforvoorraden is het gebied erg waardevol voor Marokko. Behalve die voorraad fosfor is de Westelijke Sahara niet meer dan een erg droog stuk woestijn. Ook de buurlanden van Marokko, zoals Algerije en Mauretanië (maar ook Mali) hebben daarom interesse in het gebied en er werd al enkele malen over gevochten. Dat de fosfor-rijke Westelijke Sahara deel zou zijn van Marokko wordt niet internationaal erkend. De bezetting van dit gebied door Marokko vormt trouwens de belangrijkste reden waarom Marokko geen lid is van de Afrikaanse Unie, die de bezetting veroordeelt. Ondertussen int Marokko wel volop de winst van de ontginning van fosfor. De meeste oorspronkelijke bewoners van het gebied, die een nomadisch bestaan leidden, zijn weggetrokken. Velen van hen wonen nu in Spanje.

Ongeveer 75% van alle (rendabel te ontginnen) fosfaten waaruit fosfor gewonnen kan worden bevindt zich in die Westelijke Sahara. Dit zorgt voor een onevenwichtige situatie op de wereldmarkt. Als absoluut heerser over bijna alle goede fosforvoorraden ter wereld kan Marokko als monopolist eenzijdig de prijs bepalen van fosfor.

Er zijn overal ter wereld grote hoeveelheden fosfor te vinden, maar die fosfor is zo dun uitgestrooid over een gesteente waardoor het niet rendabel is om de fosfor te ontginnen. Het kost meer energie dan het opbrengt. De voorraden in de Westelijke Sahara bestaan daarentegen uit fosfaatgesteenten met tot 35% fosfor. Verder lijken er enkel in Finland en de VS nog noemenswaardige voorraden te ontginnen fosfor te zijn.

Kringloop van voedingsstoffen

In principe is het niet erg dat de hoeveelheid fosfor die op aarde te vinden is erg beperkt is. Planten absorberen samen met allerlei andere voedingsstoffen fosfor uit de grond. Maar vroeg of laat vallen bladeren af of sterft de plant als geheel en komen al de voedingsstoffen (waaronder fosfor) weer in de bodem terecht, zodat andere planten die kunnen gebruiken.

Bij het gebruik van fosfor in de industriële landbouw is dat niet langer het geval. Grote hoeveelheden fosfor (en andere voedingsstoffen) sijpelen dieper de grond in en belanden in het grondwater. Een grote hoeveelheid kunstmest bereikt de grond niet eens en stroomt weg via de regen. Uiteindelijk eindigt bijna de helft van alle fosfor die aan de landbouwgewassen wordt gegeven in de oceanen.

De voorraden fosfor dalen sterk elk jaar, maar ook de vraag naar fosfor blijft toenemen, want de wereldbevolking blijft toenemen. Het onevenwicht tussen vraag en aanbod zal dus gaan toenemen in de toekomst. Dit heeft zeer grote gevolgen op de voedselvoorziening van de hele wereld. De toekomstige hogere prijs van fosfor zorgt ervoor dat (kunst)mest sterk toeneemt in prijs. Dat zorgt er dan weer voor dat allerlei gewassen, zoals tarwe, plots sterk in prijs kunnen stijgen. Die prijsstijgingen zorgen ervoor dat de armste landen (waar het voedselprobleem al het grootste is) geen kunstmest en geen voedsel meer kunnen betalen.

Daarom wordt het dringend tijd dat grote industriële landbouwbedrijven zorgvuldiger met fosfor en kunstmest omspringen. Het grootste deel van de gebruikte fosfor stroomt gewoon af de velden en blijft onbenut, maar belandt op de bodem van de oceaan. Er zou dus evengoed minder fosfor (minder kunstmest) gebruikt kunnen worden op de gewassen. Ook kunnen de grote agro-bedrijven proberen fosfor te recycleren uit hun afvalwater.