Pseudowetenschap: Bezetenheid

Voor veel artsen en psychiaters riekt de diagnose van duivelse bezetenheid naar middeleeuws bijgeloof en onwetendheid. De symptomen van zo’n zogenaamde bezetenheid kunnen heel goed op allerlei andere — en betere — manieren worden verklaard. Er zijn medische of psychologische interpretaties voor, wanneer zij niet als hallucinaties of waanideeën kunnen worden afgedaan.

Symptomen

Tot de medische en psychologische condities met symptomen waarin een bezetenheid door de duivel kan worden gezien, behoren epilepsie, hysterie en schizofrenie. Een epilepticus kan tijdens een aanval van stuiptrekkingen gaan schuimbekken. De spieren raken tot het uiterste verstard. Dit gaat soms gepaard met snelle heen- en-weer bewegingen van het hoofd. Het gelaat is dan verwrongen. De verkramping van de keelspieren veroorzaakt vreemde geluiden. Vlak voor zo’n aanval ondergaat de patiënt voor hem hoorbare en zichtbare hallucinaties. De zintuigen kunnen dan op verschillende wijzen zijn vervormd. Zulke aanvallen duren meestal niet langer dan vijf minuten.

Al deze symptomen kan iemand vertonen die door de katholieke kerk wordt beschouwd als door de duivel bezeten. Er bestaan echter kenmerkende verschillen. In de eerste plaats kan een aanval door de duivel urenlang voortduren. Kenmerkend is juist een uiterste levendigheid, in plaats van een verstarring. De spierreflexen zijn meestal krachtig.

Volgens het Rituale Romanum, waarin alle rituele voorschriften van de rooms-katholieke kerk zijn vastgesteld, behoren tot de overige tekenen van duivelse bezetenheid: ‘het vermogen met een zeker gemak een vreemde taal te spreken of te verstaan, wanneer deze door een ander wordt gesproken; het in staat zijn de toekomst en verborgen gebeurtenissen te onthullen; het ontplooien van krachten die iemands leeftijd en natuurlijke gesteldheid te buiten gaan.’

De hysterische boog

Hysterie levert ook veel symptomen van duivelse bezetenheid op. De volgende beschrijving van hysterie bij een vrouw is rond 1900 vastgelegd door professor Paul Richter die als arts was verbonden aan La Salpétrière, een inrichting voor geesteszieken in Parijs:‘Eensklaps hoorden wij luide kreten en geschreeuw Haar lichaam maakte ofwel allerlei ingewikkelde bewegingen in de vorm van stuipachtige spiraalwindingen, of het bleef katatoon roerloos. Haar benen verstrengelden zich of raakten weer ontstrengeld; haar armen raakten gevouwen en weer los met gebogen pols. Sommige vingers waren stijf gestrekt, andere verstrengeld. Het lichaam was ofwel gebogen tot een halve cirkel, of het lag met losse ledematen. Haar hoofd wierp zij nu eens naar rechts, dan weer naar links, of zij wierp het met kracht achterwaarts; dit laatste scheen veroorzaakt door een opgezwollen nek. Haar gezicht drukte ofwel ontzetting uit, of boosheid en soms woede; het was opgezwollen en paars toegelopen. (...)

Opvallend is hier dat het lichaam was ‘gebogen tot een halve cirkel’. Dit verschijnsel, bekend als de hysterische boog, komt ook dikwijls voor bij gevallen van duivelse bezetenheid. Hetzelfde geldt voor de overige symptomen. Omdat deze gedeeltelijk overeenkomen, rijst uiteraard de vraag hoe de kerk dan hysterie en duivelse bezetenheid uit elkaar kan houden.

Als de bepalende factor beschouwt de kerk de context waarin de symptomen zich voordoen. Staan zij in verband met religieuze voorwerpen, of gaan zij gepaard met paranormale verschijnselen (het kunnen ontdekken van verborgen religieuze voorwerpen, het kennen van nooit aangeleerde talen, de levitatie, enz.) dan is de kerk geneigd dit als manifestaties van de duivel te beschouwen.

Duivelse trekken

Even mysterieus als de hysterie, en even vatbaar voor verwarring met duivelse bezetenheid, is de schizofrenie, de gespleten persoonlijkheid. Hierbij kan patiënt zichzelf op verschillende tijdstippen manifesteren als één, twee, drie of zelfs nog meer verschillende persoonlijkheden — ieder met eigen doeleinden, voorkeur, afkeer, manier van spreken en geheugen. Deze persoonlijkheden kunnen onverschillig of vijandig tegenover elkaar staan; zij kunnen ook van elkaars bestaan niets afweten. Vertonen één of meer ervan duivelse trekken, dan gelden bij schizofrenie voor de kerk dezelfde criteria als bij het onderscheid tussen hysterie en duivelse bezetenheid.

Deze criteria echter zijn nu precies de verschijnselen die veel artsen en psychiaters toeschrijven aan waanvoorstellingen of hallucinaties die ook de getuigen van het een en ander kunnen ondergaan.