Mediteren verandert aantoonbaar de hersenstructuur

Van meditatie is inmiddels wetenschappelijk aangetoond dat het grote positieve effecten teweegbrengt op de geestelijke en lichamelijke gezondheid van mensen die (consistent) mediteren. Psychische problemen zoals aanhoudende stress en angstgevoelens kunnen aantoonbaar worden behandeld met meditatiesessies. Steeds meer past de gezondheidszorg om die reden meditatie toe bij de behandeling van cliënten. Met deze heilzame kennis richt de wetenschap zich nu al jaren door middel van hersenonderzoek op de diepere vraag die hier aan ten grondslag ligt: is er een link tussen mediteren en veranderende hersenstructuur? Wat weten we hier zoal over in 2016?

Hersenonderzoek naar meditatie

Vanaf het jaar 2000 is het aantal onderzoeken met betrekking tot meditatie en de invloed daarvan op de hersenstructuur in rap tempo toegenomen. Heel veel onderzoeken zijn uitgevoerd naar de gezondheidseffecten van meditatie, aan meer dan 300 universiteiten, ziekenhuizen en onderzoekscentra over de hele wereld.

Door middel van al deze studies zijn neuro-wetenschappers steeds beter in staat om in kaart te brengen wat er in de hersenen gebeurt tijdens meditatie op korte en langere termijn. Veel van de onderzoeken zijn in de kern terug te leiden naar twee fundamentele vragen: a) bestaat er een link tussen meditatie en verandering in hersenstructuur en b) zo ja, in welke mate?

Mediteren is van invloed op de hersenmorfologie

Door middel van neuro-imaging hebben hersenonderzoekers het afgelopen decennium waargenomen dat door middel van meditatie de activiteit in bepaalde hersengebieden van invloed is op de hersenmorfologie. Hoewel de kennis over de verbanden tussen meditatie en hersenstructuur nog relatief in de kinderschoenen staat, zijn er herhaaldelijk wetenschappelijke bevindingen gedaan die meer inzicht verschaffen over wat er feitelijk plaatsvindt in de hersenen bij mensen die mediteren.

De hersenactiviteit verandert door mediteren

Uit de onderzoeken is gebleken dat mediteren leidt tot een verhoogde activiteit van de linkerhersenhelft. Wanneer je aan het mediteren bent verhoogt dit bovendien de activiteit in bepaalde voorste delen van de hersenen, waar de prefrontale cortex deel van uitmaakt. De prefrontale cortex maakt het onder andere mogelijk dat we kunnen plannen, analyseren en onze aandacht ergens bij kunnen houden.

De prefrontale cortex werkt nauw samen met het lymbisch systeem tijdens meditatie, dat ervoor zorgt dat we onze basale emoties, zoals angst en agressie kunnen reguleren en waardoor we in staat zijn nieuwe dingen te leren en te onthouden. Het lymbisch systeem bestaat uit meerdere hersengebieden, waarvan de amygdalae en de hippocampus zichtbaar actief zijn tijdens meditatie.

Er vindt ook een verhoogde activiteit plaats in de insula. Dit gebied in de hersenen zorgt ervoor dat we bewust zijn van onze innerlijke sensaties tijdens mediteren.

Positieve effecten van mediteren op de hersenstructuur

Een aantal fysiologische veranderingen in de hersenen is inmiddels onmiskenbaar aangetoond bij structureel mediteren.

Vergrote hippocampus

Allereerst zou hersenonderzoek uitgevoerd in 2008 uitgewezen hebben dat de rechterhippocampus groter wordt (men heeft er twee) naarmate men meer mediteert. De hippocampus speelt een belangrijke rol bij het kunnen onthouden van informatie en het leren van nieuwe dingen. Ook speelt de hippocampus een rol bij het reageren op stimuli en emoties. Een vergrote hippocampus bij meditatiebeoefenaars zou een gunstig effect hebben op de concentratie, het cultiveren van positieve emoties en het stelt ze beter in staat informatie te onthouden.

Dikkere hersenschors

Niet alleen voor de hippocampus blijkt meditatie gunstig. Voor de buitenste laag van hersengebieden, de cortex of hersenschors genaamd, heeft meditatie ook een gunstig effect. De hersenschors wordt namelijk dikker naarmate men vaker mediteert. De toename in dikte wordt mogelijk verklaard door het ontstaan van meer vertakkingen en verbindingen tussen hersencellen. Dit bleek uit een neuro-wetenschappelijke studie in 2005. Het dikker worden zorgt ervoor dat de functionaliteit van die gebieden toeneemt.
Bewezen is dat door dagelijks 40 minuten te mediteren de cortex van met name de voorhoofdsgebieden, waaronder de prefrontale cortex, met 20 procent in dikte toeneemt. De voorste hersengebieden gebieden zijn van belang bij zelfcontrole en stellen ons in staat om aandachtig te zijn, met gevoelens om te gaan en het verwerken van sensorische input, dus prikkels.

Gunstige werking van een dikkere hersenschors voor cruciale hulpcellen
Een dikkere cortex zorgt naast een vergrootte prefrontale cortex voor een betere doorbloeding van het hersengebied, dat meer gliacellen en astrocyten bevat, zogenaamde hulpcellen. Gliacellen en astrocyten verzorgen de neuronen (zenuwcellen) in de hersenen op verschillende manieren. Ze voorzien de zenuwcellen o.a. van doorbloeding en voeding. Eveneens spelen ze een rol bij het behouden van de structuur van het hersenweefsel in de betreffende gebieden en dragen astrocyten bij aan het ontgiften van bloed.

Het toenemen in dikte van de cortex is gunstig aangezien de prefrontale cortex dunner wordt naarmate we ouder worden. Meditatie zou dit effect dus mogelijk kunnen remmen door het doen toenemen van de dikte van de hersenschors, ook die van de prefrontale cortex, door middel van meditatie.

Vorming van grijze stof in de hersenen

Tot slot vindt er verandering plaats in de dichtheid van 'grijze stof' in bepaalde hersengebieden. Grijze stof ofwel substantia grisea bestaat uit cellichamen van zenuwcellen en bevindt zich in de hersenen aan de buitenkant. Grijze stof in de hersengebieden zorgt ervoor dat we in staat zijn informatie te kunnen verwerken. Meditatiebeoefenaars blijken op latere leeftijd een grotere dichtheid aan grijze stof te hebben in de voorste hersengebieden dan mensen die niet mediteren. Dit concludeerden neuro-wetenschappers in 2003.

Met name de grijze stof in de hippocampus neemt toe in dichtheid naarmate men vaker mediteert. Omdat in dit gebied ons geheugen zetelt, het ons in staat stelt te leren, maar ook introspectie te plegen en zelfbewust te zijn, zullen met het toenemen van de dichtheid van grijze stof deze hersenfuncties verbeteren.

Angst- en stressreductie door afname van grijze stof in de amydalae
In tegenstelling tot de toename van de dichtheid van grijze stof in de hippocampus, neemt de dichtheid van grijze stof juist af in de amygdalae. Dit zijn twee kleine gebieden in de hersenen die de informatie afkomstig van de zintuigen koppelen aan emoties en op die manier verbanden leggen. De amygdalae reguleren op deze wijze gevoelens van o.a. angst, stress, depressie, maar ook agressie en seksueel gedrag als reactie op bepaalde gebeurtenissen.

De afname van grijze stof in de amydalae bij meditatie verklaart vermoedelijk waarom de gemoedstoestand van meditatiebeoefenaars positief verandert in gevoelens van ontspanning en angstvermindering. De negatieve gevoelens van stress, angst, depressie, agressie en buitensporig seksueel gedrag nemen door verminderde dichtheid van grijze stof dus af naarmate men vaker mediteert.