Schrikkeljaar, schrikkeldag en schrikkelseconde

Niet elk jaar duurt even lang. Het schrikkeljaar is er om het verschil in omloop van de aarde rond de zon te compenseren. Eens in de vier jaar is daardoor februari een dag langer en ook het jaar een dag langer. In de tijd dat de aarde om haar eigen as draait, het etmaal, zit ook een klein verschil tussen de tijd die wij op de klok zien en de zonnetijd. Op gezette tijden wordt die bijgewerkt door een dag een seconde langer te laten duren. Schrikkeljaar en schrikkelseconde zijn oplossingen om de tijd secuur weer te geven. Ze staan los van elkaar maar de principes zijn gelijk: er moet even een inhaalslag worden gemaakt om de klokken niet achter te laten lopen bij de werkelijke draaiing om de as en baan de zon. De officiële wereldtijd krijgt een kleine correctie.

Schrikkeljaar, schrikkeldag en schrikkelseconde

• Schrikkeljaar en schrikkeldag
• Julius Caesar
• Eeuwjaren
• Schrikkelseconde
• Oudejaarsavond
• Schrikkeluur
• Jarig op schrikkeldag

Schrikkeljaar en schrikkeldag

Het schrikkeljaar, waarbij februari niet 28 maar 29 dagen telt en daarmee ook het schrikkeljaar een dag langer duurt dan een niet-schrikkeljaar, komt eens in de vier jaar voor. Kinderen die geboren worden op 29 februari kunnen daarom maar eens in de vier jaar hun verjaardag vieren op de datum dat ze zijn geboren. In een schrikkeljaar heeft het jaar 366 dagen en in de gewone jaren 365.

Julius Caesar

We hebben het schrikkeljaar te danken aan Julius Caesar, die in 46 voor Christus de Romeinse kalender hervormde en de schrikkeldag invoerde. Eens in de vier jaar moest er een tandje bij worden gezet, omdat een omloop van de aarde om de zon niet precies 365 dagen is maar 365 dagen en zes uur. Met andere woorden: er zit een ongelijkheid van zes uur in het zonnejaar, de tijd die de aarde nodig heeft om rond de zon te draaien, en de kalender die uitgaat van 365 dagen. Om de achterstand in te halen bepaalde Caesar dat eens in de vier jaar het jaar een extra dag heeft, de schrikkeldag en dat het jaar een schrikkeljaar is.

Eeuwjaren

Caesar had het aardig in de smiezen, maar zijn berekening was nog niet secuur genoeg. Iets meer dan zestien eeuwen later liep de kalender maar liefst tien dagen achter op het zonnejaar. Paus Gregorius XIII herstelde dat door in 1582 de achterstand in te lopen en van 4 oktober 1582 naar 15 oktober 1582 te springen. Om zo’n grote sprong in de tijd in één keer te voorkomen werd de schrikkelberekening nauwkeuriger gemaakt, door de eeuwjaren geen schrikkeljaar te laten zijn behalve als ze deelbaar zijn door 400. Daarom was 1900 geen schrikkeljaar en het jaar 2000 wel.

---

Scricken
Het begrip schrikkeljaar komt van het middeleeuwse woord: scricken. Dat ‘lopen met grote passen’ betekent. In Engeland heet de schrikkeldag een leap day, een dag dat er een sprong wordt gemaakt.

---

Schrikkelseconde

Eens in de zoveel jaar krijgen we te maken met een schrikkelseconde. Een dag van het jaar, de laatste bijvoorbeeld, duurt dan een seconde langer dan gewoon. De IERS (International Earth Rotation and Reference Systems Service) bepaalt wanneer het tijd is voor een schrikkelseconde. Ongeveer eens in de twee tot drie jaar is het zover. In 2016 is dat weer het geval. Om 24.00 uur Oudejaarsavond wordt de schrikkelseconde overal in de wereld bij de universele tijd opgeteld. De klok gaat uit van 24 uur, ofwel 86.400 seconden in een etmaal, maar in werkelijkheid is dat iets langer. De aarde doet er 86.4000,002 seconden over. Op termijn zorgt die 0,002 seconden voor een verschil in de kloktijd van de atoomklokken en de zonnetijd. Die achterstand wordt ingelopen met de schrikkelseconde. De bijsturing wordt noodzakelijk geacht om problemen met computers te voorkomen.

Oudejaarsavond

Elk half jaar bekijkt de IERS of de schrikkelseconde nodig is om de tijd dat de aarde om zijn as draait gelijk te laten lopen met de atoomklok. Voor de overzichtelijkheid wordt die dan aan het einde van de maand december of juni toegevoegd, aan het einde van de dag. In 2016 is dat bijvoorbeeld op 31 december, volgens de tijdzone van Greenwich en op 1 januari 2017 volgens de tijdzone van België en Nederland. Het moment is hetzelfde, maar de klok geeft een andere tijd aan. Dan wordt de laatste seconde van het eerste uur van de dag verlengd met een seconde. Alleen in de Greenwich tijdzone begint na 23:59:59 uur de schrikkelseconde en is het pas daarna Nieuwjaarsdag. Dan loopt de atoomklok weer gelijk aan de zonnetijd en loopt de gecoördineerde wereldtijd (UTC) overal op de wereld weer synchroon.

Greenwich

De seconde wordt om middernacht geteld in de tijdzone van Greenwich (Londen), waar de nulmeridiaan loopt. Het is de tijdzone van Greenwich Mean Time (GMT). Zodra het daar middernacht is wordt de seconde bijgeteld. In Nederland en België staat de klok dan een uur later; daar gaat tijdsrekening in het voorbeeld van 2017 als volgt:

• 1 januari 2017, 00:59:59
• 1 januari 2017, 00:59:60
• 1 januari 2017, 01:00:00

Schrikkeluur

Er gaan stemmen op om de schrikkelseconde af te schaffen. Metreologen willen er liever vanaf omdat ze het te omslachtig en niet praktisch vinden. Zij zien liever dat de schrikkelseconden worden opgespaard om dan eens in de zoveel jaar een schrikkeluur door te voeren. Astrofysici zijn juist voorstander van behoud van de schrikkelseconde, omdat het de echte aardse tijd zou zijn. Voorlopig blijft de schrikkelseconde bestaan en buigen deskundigen, voor- en tegenstanders, er het hoofd over.

Jarig op schrikkeldag

Het CBS rekende uit hoeveel mensen er in Nederland jarig zijn op 29 februari 2020. Dat zijn er ruim 11.000. Zes van hen worden in 2020 honderd jaar oud.

Bekende jarigen op 29 februari:

• Alessandro Farnese - Paus Paulus III - 29-2-1468 - † 1549
• Cullen Jones - Amerikaans zwemmer - 29-2-1984
• Ellen Pieters - Nederlands actrice en zangeres - 29-2-1964
• Herman Hollerith - Amerikaans uitvinder - 29-2-1896 - † 9 december 1975
• Jack Lousma - Amerikaans ruim ruimtevaarder - 29-2-1936
• Jessie Usher - Amerikaans acteur - 29-2-1992
• Michèle Morgan - Frans actrice - 29-21920 - † 2016
• Sonja Barend - Televisie-presentator - 29-2-1940