Het oorlogsschip Wasa

Wat er toen speelde. In de zeventiende eeuw was het Zweden van koning Gustav Adolf in oorlog met drie landen: in het oosten met Polen en Rusland en in het zuiden met Denemarken. Met Denemarken ging de strijd vooral over het beheersen van de Oostzee.

Waarom de WASA?

In 1613 sloot men vrede met de Denen, maar de prijs was hoog. De Denen hadden al eerder het fort Alvsborg weten te veroveren en het was dit fort dat Zweden toegang gaf tot de Noordzee. De Zweden konden het terugkopen door 1 miljoen daler te betalen over een periode van zes jaren. Dit bedrag was voor het toch al arme Zweedse volk een aderlating.

De oorlog met Rusland verliep voor Koning Gustav wat gunstiger. Na zware onderhandelingen kon in Stolbova de vrede worden ondertekend. Rusland van zijn kant moest hierbij echter zoveel land prijsgeven dat het rondom de Oostzee geen rol van betekenis meer kon spelen.

Met Polen was Zweden diverse keren in conflikt geraakt. Na de overwinning op Rusland had het land de handen vrij en kon in juli 1621 Riga worden veroverd.

De Deense Koning Christiaan had zich intussen ernstig zorgen gemaakt over de Pruisische expansie in het zuiden en besloot daar wat aan te doen. Het Deense leger was echter geen partij voor de Pruisen en werd verslagen. Met nu Jutland bezet kwam de Pruisische invloed wel heel dichtbij een totale overheersing van de Oostzee.

In 1630 viel Gustav Adolf aan met een vloot van 27 schepen en dertienduizend man om de Pruisische opmars met succes te stoppen. Wilde Zweden na deze overwinning zijn invloed in de Oostzee blijven behouden, dan moest het over een grote en krachtige vloot beschikken.

De Wasa wordt gebouwd

Het was aan het eind van de zestiende eeuw dat er in Engeland en Holland 's-werelds beste schepen werden gemaakt. Voor de Wasa werd de Hollandse meester-scheepsbouwer Hendrik Hybertszoon de Groot en zijn broer Arendt, die koopman was, ingehuurd. Hendrik had al naam gemaakt met het bouwen van schepen sinds het begin van de eeuw en stond bekend als knap en vanwege zijn uitstekende prestaties.

In die dagen werden de schepen eigenlijk zonder bouwtekening gemaakt. Meestal werd er wel eerst een model van het geplande schip vervaardigd. De kennis en kunde van het scheepsbouwen werd van vader op zoon overgedragen en zelden buiten de familie bekend gemaakt. Het was dan ook niet verwonderlijk dat de Wasa grotendeels naar Hollands model werd geconstrueerd. Omdat Koning Gustav Adolf een verouderde vloot met achterstallig onderhoud had geerfd, was er haast bij de bouw van de Wasa. Vooral ook omdat de verliezen op zee hun tol eisten.

Wanneer precies de kiel van de Wasa op de werf in Stockholm werd gelegd is nagenoeg onbekend, maar het moet halverwege 1626 zijn geweest. De bouw zelf zou ongeveer achttien maanden in beslag nemen. Haar waterverplaatsing was 1300 ton, ze was 62 meter lang en op het breedste punt 11,7 meter. De hoofdmast was 50 meter hoog en ze had 1200 vierkante meter zeil. Ze kon 133 bemanningsleden en 300 soldaten vervoeren.

Rampspoed

Op die bewuste zondag, 10 augustus 1628, was het goed weer. Aan boord waren ongeveer 250 mannen, vrouwen en kinderen (vrouwen en kinderen van de bemanning mochten een stukje meevaren). Er woei een matige zuidwesten wind. Op de kade van Stockholms haven had zich een opgetogen menigte verzameld.

Met behulp van de ankers, sloep en kaapstander zette de machtige Wasa, genoemd naar de koninklijke familie zelf, zich in beweging. Het vergulde houtsnijwerk schitterde prachtig in de zon. Ter hoogte van "Slussen", een bekende plek in Stockholms haven, was het zover dat er op zeil gevaren kon worden. Mannen klommen in de masten om de zeilen te laten vallen en met hulp van het anker draaide kapitein Sofring Hansson zijn schip op de wind. Ze waren nu nog in de luwte van de rotsige kust, maar algauw kwam ze in een sterkere wind en een plotselinge stevige windvlaag deed haar even overhellen maar ze trok weer netjes recht. Zojuist had Hansson het saluutschot gegeven.

Langzaam gleed ze voort in de middagzon. Plotseling deed een stevige windvlaag het schip weer zwaar overhellen en meteen werden de topzeilen opgehaald. Dit ging maar moeizaam omdat de touwen nieuw waren en nog niet soepel door de katrollen wilden lopen.

Het mocht niet baten

Een volgende vlaag deed haar zover overhellen dat water door de open geschutspoorten naar binnen stroomde. De trotse Wasa lag nu op haar zij en ging ten onder. Nog geen 1500 meter had ze gevaren. In de enorme paniek snelden van alle kanten reddingsboten te hulp. Mannen, vrouwen en kinderen vochten voor hun leven. Velen klampten zich vast aan het want dat nog even boven water bleef. Anderen waren al eerder in het water gesprongen en probeerden zwemmend in veiligheid te komen. Gelukkig konden velen gered worden, maar de Wasa was verloren.

Vragen

Hoe was het mogelijk dat een nieuw oorlogsschip op deze manier verloren kon gaan? Er moest een grote fout zijn gemaakt. Op 5 september werden allen die verantwoordelijk waren geacht voor de rechtbank gedaagd. Vanwege het overlijden van scheepsbouwer Henrik Hybertsson enkele dagen eerder, werd hij vertegenwoordigd door zijn broer Arendt. Hoewel de rechtbank probeerde te bewijzen dat tijdens de bouw fouten waren gemaakt, moest men toegeven dat alles volgens specificatie was uitgevoerd en door de Koning goedgekeurd. Er kon niet meer ballast worden meegenomen zonder dat de geschutspoorten te laag bij het water kwamen en de kanons waren naar behoren vastgezet. Wel bleef er een verschil van mening over het feit dat de een vond dat de scheepsromp te smal was en dat anderen dat ontkenden. Niets kon bewezen worden omdat de Wasa 35 meter onder water lag. Een feit was wel, dat sindsdien alle Zweedse schepen breder en meer naar Engels voorbeeld werden gebouwd.

Berging

Al spoedig kwam berging van de Wasa opgang. Ian Bulmer, een man uit Engeland, was de eerste die een poging waagde. Hij kon het schip rechtop krijgen, maar verder kwam hij niet. De Wasa, met al zijn massief eikenhout, was gewoon te zwaar voor de middelen uit die tijd.

Hoewel de duikmethoden nog primitief waren konden de Zweden Hans Albrecht en Adreas Peckell rond 1634 het grootste deel van de kostbare bronzen kanons redden. Ze gebruikten een soort van houten duikersklok. Met de kanons gered verloor men de interesse in de Wasa en werd het wrak vergeten.

Teruggevonden

De 20-jarige Anders Franzen droomde al lang van het bergen van een antiek schip. Ruim 300 jaar na de ramp, in augustus 1956 vond hij een stuk zwart geworden eikenhout. Omdat de Oostzee lang niet zo zout was, concludeerde hij dat de Wasa waarschijnlijk nog in goede staat moest verkeren.

Jaren lang had hij tevergeefs de bodem van de haven van Stockholm afgezocht en vond hij slechts rommel en ijzeren ledikanten. Tot hij op een dag dat stuk zwart geworden eikenhout opviste. De duikers van de Marineschool werden erbij gehaald en vonden uiteindelijk het wrak. Tot aan de waterlijn vastgezogen in de modder op een diepte van 33 meter.

De Wasa komt boven

Met een speciale modderzuiger werd de Wasa van het fijne modder ontdaan dat zich eeuwen lang in haar romp had verzameld. Zo werden allerlei zaken gevonden zoals houtsnijwerk, munten, kledingstukken en andere persoonlijke bezittingen van de bemanning, maar ook delen van de romp.

Onder de romp door werden zes tunnels gezogen. Stalen kabels gingen door de tunnels en werden aan de oppervlakte verbonden met twee drijvende pontons. Door nu telkens beurtelings te hijsen kon de Wasa uit de modder worden losgewrikt en naar boven gebracht.

Conservering

De Wasa was in bijzonder goede conditie voor zijn leeftijd. Het door en door natte eikenhout zou echter spoedig sterk gaan krimpen als het opdroogde. Daarom moest al het water in de 900 kubieke meter hout worden vervangen door het stofje PolyEtheenGlycol (PEG). In het speciaal gebouwde tijdelijke museum begon in de lente van 1962 het besproeien met PEG. Met korte tussenpozen werd dag en nacht hiermee doorgegaan. Eerst met de hand, later vol automatisch. In 1972 bleek uit testen dat al het water was vervangen door PEG en kon het sproeien worden gestopt. Het zo voor verder verval beschermde schip kon naar het permanente museum worden overgebracht en aan het publiek getoond.

Van het ijzer hadden alleen de gietijzeren delen het overleefd. Het smeedijzer, zoals de 5000 nagels van de romp waren weggeroest en moesten opnieuw worden gemaakt. Gietijzer kon men door verhitting van het zout ontdoen.

De zeilen die waren gevonden in de speciale kist vormden een ander probleem. Het was zo fragiel geworden dat ze makkelijk verkruimelden. Door ze heel voorzichtig uit te rollen op een bed van fiberglas en te overspuiten met een laagje speciale kunststof, konden ze worden gered.

Puzzel

De grote uitdaging is nu om al de teruggevonden 12000 stukjes en beetjes te identificeren en hun juiste plaats terug te geven. Hoewel dit nog jaren gaat duren verrijst de Wasa langzaam weer in zijn oorspronkelijke glorie.

Kracht en schoonheid

Hoewel de Wasa een ontwerpfout had en teveel zware kanons bij zich droeg, geeft ze niet alleen een prachtig en gedetailleerd beeld van het harde leven aan boord, maar leert ze ons ook iets over het vakmanschap van de scheepsbouwers in de 17de eeuw. Een waar samengaan van kracht en schoonheid!