Leven we in een tijd van cultuurverval?

Cultuurpessimisten komen tot een treurige slotsom in de beschouwing over onze tijd. Het verlies van waarden en normen wordt overal besproken, en is bij veel mensen het gesprek van de dag. Is deze conclusie echter juist? In dit artikel gaan we deze stelling eens vanuit een breder perspectief bekijken.

Cultuurverval in de geschiedenis, de Romeinen

Om ons heden te begrijpen is het goed om de blik eerst eens op ons verleden te richten. Als we denken aan de Romeinse tijd, rijzen beelden van grote renbanen en Gladiatoren spelen als snel in ons omhoog. Uiteindelijk kan een mens van de geschiedenis leren dat in tijden van onvoorstelbare decadentie (vaak gepaard gaande met de armoede van vele anderen) een zeker maatschappelijk verval van normen en waarden zichtbaar wordt. Zo was het gebruikelijk dat in de tijd van het Romeinse Principaat, ofwel keizerrijk, de keizer die de meest bloederige gladiatorenspelen organiseerde werd geprezen als de meest 'zachtaardige en goede man'; een Bonus Hominis. Het verhaal van twee overwonnen Frankenkoningen doet het bloed in je aderen stijgen: het volk van Rome was er in de tweede eeuw na Christus getuige van hoe deze twee trotse leiders tot op het bot in de arena vernederd werden, in een gevecht tot op de dood er op volgde. Hoe wreder de keizer kortom, hoe gelukkiger zijn onderdanen. Een zeer beangstigend maatschappijbeeld, als je er dieper over nadenkt, waarbij het lijden van anderen tot het vermaak van de massa werd verheven. Als je daar nog naast zet dat het politieke bewust zijn van de gemiddelde Romeinse burger erg laag was, is het beeld van cultuurverval compleet.

Het fin de siècle gevoel

Het fin de siècle, dat 'eind van de eeuw' in het Frans betekent, is een tijdsperiode in de West-Europese cultuur die zich afspeelde 1890 tot 1914. Dit was een tijdperk waarin er zeer veel veranderde, en de eeuw van de Verlichting en Vooruitgang (de negentiende eeuw) ten einde kwam. Hoewel het begrip in Frankrijk is uitgevonden en in de kern voor een typisch Frans levensgevoel staat, werd het later voor de Europese cultuur in het algemeen gebruikt. Het fin de siècle is een periode waarin verschillende geestelijke stromingen samenkomen. Hierbij kan je denken aan het symbolisme, het estheticisme en het decadentisme. In dezelfde tijd vond zowel de Jugendstil als het Expressionisme zijn opleving. Het kenmerk van deze periode is dat van tweeledigheid. Enerzijds nam de welvaart bij sommigen schrikbarend toe. Anderzijds hing in de lucht de frivole sfeer van de Belle Epoque, het geloof in een toekomst die alleen maar kan ontstaan door de ontwikkeling van wetenschap en techniek, en tegelijkertijd een angst voor wat komen gaat. In dit tijdsgewricht ging decadent gedrag vaak gepaard met een fascinatie voor verval en dood. Als we nu spreken over een fin de siècle gevoel, wordt daarmee gedoeld op een gevoel van leegte en angstige verwachting als we naar de toekomst kijken.

Nihilisme

Het fin de siècle gevoel van de afgelopen eeuwwisseling, is er meer een van nihilisme dan angst te noemen. Qua ethiek zit de postmoderne mens in een impasse. Tot het eind van de twintigste eeuw hield hield als ijkpunt van wat goed en slecht is de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust voor ogen. Dit ethische kompas is voor de moderne jongeling echter verouderd, en een nieuwe is door zijn ouders nog niet besteld. Vanuit de filosofische stroming van het relativisme heeft ieder individu nu zijn eigen waarheid, zijn eigen geloof en zo voor de wet het toelaat; zijn eigen regels. De maatschappij is steeds technocratischer geworden, wat tot gevolg heeft dat het onderwijs leerlingen niet meer kritisch leert denken, maar klaarstoomt voor gespecialiseerde beroepen, die steeds functionalistischer worden uitgeoefend. De existentialistische vraag: Wat is de zin van het leven' lijkt steeds moeilijker om te beantwoorden. In God geloven veel mensen niet meer, maar een diepe nieuwe vervangende normatiek lijkt er niet voor in de plaats te zijn gekomen. Ondanks de recessie leeft een groot deel van de Westerse wereld in relatieve rijkdom, en zijn we gewend dat veel direct onder ons handbereik ligt. Dit alles leidt tot een zekere mate van verveling, van decadentie en soms zelfs een diep gevoel van zinloosheid. Men gelooft op zijn hoogst nog in de eigen ervaring. In de eigen wereld en de eigen projectie van ons zelfbeeld op Facebook en andere sociale media.

Licht in het donker

Dit schets een behoorlijk treurig beeld van onze moderne maatschappij. Maar er zijn zeker ook hedendaagse cultuurwetenschappers die het anders zien. Zo omschrijft Alessandro Baricco in zijn boek De Barbaren, hoe hij de moderne mens ervaart. Hij omschrijft een zekere teloorgang van cultuurbesef maar tegelijkertijd probeert hij hier geen oordeel over uit te spreken, en beschrijft hij de verandering van de moderne mens als een 'mutatie'. Deze mens bevindt zich volgens hem in een overgang van een oude naar een nieuwe cultuur, een waar nog wel degelijk bezieling bestaat alleen op een hele andere manier dan eerder. De factor arbeid bijvoorbeeld, wordt volgens hem in de nieuwe tijd steeds onbelangrijker. Mensen willen wel goede wijn drinken maar niet meer hun best doen om via talrijke cursussen hun kennis van wijnen te verrijken. Alles moet snel en direct. Maar tegelijk is de nieuwe mens gestroomlijnd, wijdvertakter dan hij ooit is geweest. Hij breid zijn kennis als een zoekactie op het internet uit, legt overal verbanden, en leert in korte tijd veel, al gaan die verbanden steeds minder de diepte in. De verte bereiken ze hoe dan ook wel. Cultuurverval of niet? De waarheid ligt waarschijnlijk ergens in het midden. En nooit zal de uitdaging verdwijnen voor de mens om die te achterhalen.