Oplichtende gordijnzwammen

Gordijnzwammen komen over de hele wereld voor en behoren tot het meest soortenrijke geslacht van plaatjeszwammen: Cortinarius. Momenteel worden er zo’n 2000 soorten herkend. Hun variabele uiterlijk heeft reeds menig onderzoeker de gordijnen ingejaagd. Ze bezitten echter allemaal een vezelig "gordijn" over hun jonge plaatjes. Opmerkelijk is dat sommige gordijnzwammen gaan oplichten wanneer ze worden blootgesteld aan ultraviolet licht.

Zwammen in de disco

In een donkere ruimte met ultraviolet licht gaan bepaalde zwammen oplichten, zoals kleren onder "blacklight" in een discotheek. In het geval van gordijnzwammen is er sprake van fluorescentie. Daarbij wordt kortgolvig ultraviolet licht door chemische stoffen in de zwam omgezet in kleuren met langere golflengten die door de mens kunnen worden gezien. Het ultraviolet zelf - waarvan de naam "voorbij violet" betekent - valt buiten het bereik van het menselijk gezichtsvermogen. Het wordt door de ooglens tegengehouden om het netvlies te beschermen tegen de hoogenergetische straling die ermee gepaard gaat. Bijen kunnen ultraviolet wel zien en dat helpt hen bij de herkenning van bloemen en bloemdelen die geschikt zijn om nectar uit te puren.

Goedkope manier van opsporen

Om fluorescentie bij gordijnzwammen waar te nemen, is geen duur labomateriaal nodig. Het kan ook met lampen die worden gebruikt om bankbiljetten te controleren of postzegels te identificeren. Postzegels worden fluorescerend gemaakt om het automatisch sorteren van zendingen te vergemakkelijken. Om oplichtende gordijnzwammen te zien, kan zowel "langgolvig UV" met een golflente van 365 nanometer (Moser 1983), als "kortgolvig UV" van 250 nm de klus klaren (Miyauchi & Fujimoto 2007). Op een recente mineralenbeurs, waar fluorescerende steentjes werden tentoongesteld in een verduisterde bak, was een lamp van 366 nm te koop voor 15 euro. Van fluorescerende zwammen hadden de mineralogen nog nooit gehoord.

Paddenstoelenkleurstof

In de jaren 1970 werden alcoholische en waterige extracten van verpulverde gordijnzwammen bekeken met speciale microscopen, die toepasselijk fluorescentiemicroscopen worden genoemd. De oplichtende stoffen werden geëxtraheerd met behulp van methanol en petroleumether, om ze vervolgens verder te zuiveren en te identificeren. Dit gaf onder meer aanleiding tot de wettelijke registratie als "Pilzpigment" (paddenstoelenkleustof) van geelgroen oplichtende stof leprocybin (Kopanski et al. 1982). Vandaag is deze stof verkrijgbaar op talrijke websites die vaak fysische en chemische eigenschappen vermelden, maar geen enkele info over het gebruik!

Dodelijk nierfalen

Een blauw fluorescerende stof in de nieren van een kind dat was overleden na consumptie van de gordijnzwam Cortinarius orellanus (Bouska et al. 1980) trok de aandacht van de medische wereld. Het uitgelokte orellanine-syndroom kan een dodelijk nierfalen veroorzaken. Het kan echter twee tot maar liefst twintig dagen duren vooraleer vergiftiginsverschijnselen optreden, wat een vroegtijdige diagnose uiteraard bemoeilijkt. Een paddenstoelengids omschrijft het lot van de slachtoffers als volgt: "Geïntoxiceerden die het overleven moeten een levenslange nierdialyse ondergaan of uitkijken naar een mogelijkheid tot niertransplantatie" (Eyssartier & Roux 2011). Door zichtbaar licht wordt orellanine spontaan omgezet in orelline, dat blauw fluoresceert na bestraling met UV-licht en op die manier kan worden opgespoord.

Goed en kwaad in de zwammenwereld

Het giftige orellanine in bepaalde gordijnzwammen is nauw verwant aan paraquat, een veel gebruikt herbicide dat recent werd gekoppeld aan de ziekte van Parkinson bij landbouwers (Mandel et al. 2012). Gordijnzwammen hebben gelukkig niet alleen giftige kantjes. Ze zorgen ook voor een betere voeding en gezondheid van bomen waarmee ze innig samenwerken (Smith & Read 2008).