Verdwijnende es

In de lente van 2016 bericht de BBC over de verdwijning van de Gewone es uit Europa door een samengaan van een schimmel (Hymenoscyphus fraxineus, ook bekend als Chalara) en de bast-etende larven van de Essenprachtkever (Agrilus planipennis). De Gewone es (Fraxinus excelsior) is een telg van de Olijffamilie (Oleaceae) met zowel geheel vrouwelijke, geheel mannelijke als "gemengde" individuen. Zonder menselijk ingrijpen zouden deze bomen vandaag een hoofdrol spelen in bossen op rijkere valleibodems. Dergelijke gronden werden bij ons echter al in de middeleeuwen op grote schaal als hooi- en weilanden beheerd.

Wereldboom

In weerwil van de landschapsontwikkeling in de valleien werden er behoorlijk wat essen aangeplant. Ten dele voor hun stevige, veerkrachtige en buigzame hout dat geschikt is voor het maken van handvatten van allerlei gereedschap en van paraplu's. Het voedzame loof bewees diensten als veevoer en met de gepekelde jonge vruchtjes werden een soort kappertjes bereid. Minder bekend is het gebruik van essenblaadjes tegen oedeem, reuma en koorts. Keith Richards verkiest nog steeds gitaren van essenhout omdat deze relatief licht en daardoor goed hanteerbaar zijn.

De es in de Edda

Verteller en eco-activist Andreas Kornevall plaatst de es in het hart van de Noord-Europese cultuur wanneer hij dieper ingaat op de Edda: een laat-middeleeuwse verzameling van poëzie en proza uit het voorchristelijke IJsland. Na eeuwenlange bescherming tegen vernieling komt deze Codex Regius in handen van de koning van Denemarken, om vanaf 1971 opnieuw in IJsland te belanden.

Yggdrasill en het ontstaan van de wereld

In het eerste gedicht van de poëtische Edda - dat Tolkien tot de dwergennamen in De Hobbit inspireert - richt een vrouwelijke sjamaan zich tot een nieuwsgierige oppergod Odin. Ze vertelt over een es, een ask in het Oud-Noors, met de naam Yggdrasill in verband met het ontstaan van de wereld. Volgens de legende offert een met een speer doorboorde Odin zichzelf aan Yggdrasill. Deze verbondenheid tussen oppergod en wereldboom is volgens Kornevall terug te vinden in het Oudengelse treow, dat zowel boom (tree) als waarheid (truth) betekent.

Ask en Embla

Volgens het Noorse scheppingsverhaal delen man en vrouw dezelfde wortel. De eerste man Ask en de eerste vrouw Embla ontspruiten aan Yggdrasill, waarna de vruchten van de wereldboom door ooievaars naar alle toekomstige moeders worden gebracht. Omtrent dit thema circuleren verschillende versies en vertalingen. Volgens sommigen zouden ask en embla respectievelijk naar es en olm verwijzen, wat een leuke analogie oplevert met het Olmen-Essen-verbond (Ulmo-Fraxinetum) in de vegetatiekunde.

Zorgbomen in Scandinavië

Feit is dat deze wereldboom-folklore nog altijd voortleeft in Scandinavië, waar zorgbomen rond het ouderlijke huis worden aangeplant om familiebanden te versterken. Men gelooft dat de in Yggdrasill gewortelde bomen een ziel hebben die de levens volgt van degenen die in de buurt ervan zijn opgegroeid, terwijl ze tevens de onderlinge afhankelijkheid van de wereld rondom ons uitdrukken.

Fatale zakjeszwam?

De Gewone es is een monopodiale boom, van het Oudgrieks "monos" voor enkele en "podos" voor voet. Dat wil zeggen dat de groei van de stam wordt voortgezet door de oorspronkelijke hoofdas en niet wordt overgenomen door zij-assen, zoals bijvoorbeeld bij Zomereik het geval is. Een bosbouwkundig gevolg daarvan is dat er geen corset van competitieve bomen nodig is om essen rechtop te laten groeien. Toch is er op zekere afstand een muur van bomen vereist om zij-groei te vermijden en een goede houtkwaliteit te verzekeren. Sommige bosonderzoekers beweren dat vrij opgroeiende essen resistenter zijn tegen hogergenoemde schimmelziekte in vergelijking met soortgenoten in strak bosverband. In 2006 wordt de bij deze ziekte betrokken ascomyceet (zakjeszwam) Chalara fraxinea genoemd. Deze naam verwijst echter naar het aseksuele, bast-etende stadium van de ascomyceet en omvat niet het sporenvormende, seksuele stadium. Kort gezegd, heet het hele verhaal nu Hymenoscyphus fraxineus.

Onderzoek in de plantentuin

In 2013 worden in de Nationale Plantentuin van België te Meise honderd jonge boompjes gelabeld om het verdere verloop van de essenziekte te voorspellen. Na twee jaar blijkt meer dan de helft van de boompjes het loodje te hebben gelegd, terwijl de overlevenden dikwijls ernstig zijn aangetast. De betrokken onderzoekers gaan ervan uit dat minstens een derde van de resterende exemplaren in 2016 zal sterven. Tot dusver blijft ongeveer 7% van de jonge boompjes gevrijwaard van fatale gevolgen van Hymenoscyphus fraxineus. Al kan op het moment van dit schrijven nog niet worden voorspeld of er over enkele jaren nog essen zullen overblijven.

Essenprachtkeverperikelen

In augustus 2009 en mei 2016 waarschuwt het vakblad Boomzorg voor een dreigende migratie van de Essenprachtkever (Agrilus planipennis) vanuit Oost-Azië, Rusland en Amerika. In Noord-Amerika blijken alle zestien inheemse essensoorten geschikte waardplanten voor deze keversoort te zijn en er is op dat moment reeds sprake van dertig miljoen afgestorven bomen. De 8 - 14 mm lange, metaalgroen gekleurde Essenprachtkever is inheems in het noordoosten van China, Taiwan, Mongolië en oostelijk Rusland. Hij tast ginder - in tegenstelling tot in de VS - vooral bomen in slechte conditie aan en wordt er bovendien in toom gehouden door Aziatische sluipwespen, resistentie van Aziatische essensoorten en lage essendichtheden tout court.

Meanderende larvengangen

Van mei tot juli leggen de kevers hun eitjes in bastspleten, waarna hun tot 3 cm lange roomwitte larven gangen maken in het cambiumweefsel. Hierdoor wordt de essenbomen hun sapstroom afgesneden. Ze worden dus als het ware geringd en gaan daaraan ten onder. De larven overwinteren in de stam en verpoppen van april tot mei. Onder de schors veroorzaken ze sterk meanderende gangen die minder symmetrisch zijn dan deze van de Essenbastkever (Leperisinus varius).

Karakteristieke uitvlieggaatjes

De jonge essenprachtkevers verlaten de bomen door het knagen van 3 - 4 mm brede uitvlieggaatjes die te herkennen zijn aan hun karakteristieke D-vorm. Eén of twee jaar na aantasting worden de gangen van Essenprachtkeverlarven zichtbaar doordat stukken bast van beschadigde bomen vallen. Daarnaast vormen zich 5-10 cm lange verticale scheuren doordat essen callusweefsel vormen als een reactie op de beschadiging.

Spechten als indicator

In de Amerikaanse staat Michigan verschijnen de eerste Essenprachtkevers in 2002 en vanaf 2007 duiken ze ook ook op in de buurt van Moskou. Waarschijnlijk reizen ze mee met houttransporten. Ze hebben zich ongestoord kunnen vestigen doordat de schade die ze veroorzaken pas na jaren zichtbaar wordt. Toch zou er in Europa nog geen sprake zijn van aantasting door deze dodelijke houtboorder, waarvoor de aanwezigheid van spechten een goede indicator blijkt te zijn.

Meeliften op snelwegen

Niettemin plaatst de European Plant Protection Organisation de Essenprachtkever in 2009 op een quarantainelijst. Geen overbodige luxe want in 2013 blijkt dat dit insect zich in vier jaar tijd meer dan 200 kilometer in de richting van Europa heeft verspreid. Wellicht is dat mede het gevolg van meeliften op snelwegen waarlangs de voor aantasting gevoelige Noord-Amerikaanse boomsoort Fraxinus pennsylvanica werd aangeplant!

Opsporing met lokbomen

Voor een noodzakelijke vroege opsporing en bestrijding van de Essenprachtkever blijken geringde vrijstaande essen als lokbomen voor eitjesleggende kevervrouwtjes het meest effectief te zijn. Indien de oppergod geen handje komt toesteken, zullen we het met andere maatregelen moeten doen om onze essen te sparen van een op het eerste zicht noodlottig samengaan van een kever en een zakjeszwam.