Fata Morgana – luchtspiegeling en natuurfenomeen

Fata morgana: het is de naam van een parenclub, attractie in de Efteling, boek, theaterproductie en een muziekorganisatie, maar eigenlijk is fata morgana een natuurverschijnsel dat de wereld op z’n kop zet. Je hoeft er niet voor naar de woestijn te reizen, al kennen we het verschijnsel vooral van de beelden van zinderende woestijnvlakten met een oase in de verte als zinsbegoocheling. Dat is een stripverhalenbeeld van een verschijnsel dat er in het echt ook spectaculair uitziet, maar niet als een compleet ingerichte en uitnodigende oase. Het natuurfenomeen is in Nederland heel mooi te zien in het Waddengebied.

Een wonderlijke spelen van de natuur

• Fata morgana
• Luchtlagen
• Luchtspiegeling van de zon
• Koude fata morgana
• Waddenzee en zwevende Waddeneilanden
• Reflexie en een veerboot op z’n kop
• Morgan le Fay - Fee Morgana
• Marco Polo en de Vliegende Hollander

Fata morgana

Een fata morgana is een luchtspiegeling, een natuurfenomeen dat ontstaat door temperatuursverschillen in luchtlagen. In Nederland kun je het zien op een weg, die in de verte nat lijkt te zijn of in de lucht lijkt te hangen. De weg ís helemaal niet nat maar heet, opgewarmd door de zon. De hete weg warmt ook het laagje lucht boven het wegdek op waardoor het warmer wordt dan de luchtlaag daarboven.

Luchtlagen

De luchtspiegeling verschijnt doordat het licht door de verschillende luchtlagen met de verschillende temperaturen schijnt. Daardoor buigt het licht af: het komt niet recht op de grond terecht en gebogen in onze ogen. We zien dan een stukje lucht waar de grond zou moeten zijn en de weg ziet er nat uit: een luchtspiegeling of fata morgana.

Luchtspiegeling van de zon

De zon zelf kan ook onderwerp van een luchtspiegeling worden. Die is te zien op heldere dagen bij zonsondergang. De zonnestralen worden door de dampkring afgebogen waardoor het lijkt alsof de zon nog boven de horizon hangt terwijl hij eigenlijk al deels of helemaal achter de kim is verdwenen.

Koude fata morgana

Een fata morgana ontstaat bij warm weer met een warme luchtlaag net boven de grond, maar het kan ook ontstaan wanneer die onderste luchtlaag niet warmer maar juist kouder is dan de laag daarboven. Dit kan gebeuren wanneer er ijs ligt of boven heel koud water. De koude fata morgana is niet zo vaak te zien en hij is vooral in koude streken waar te nemen. De luchtspiegeling ziet eruit alsof de dingen een beetje boven de grond zweven.

Waddenzee en zwevende Waddeneilanden

De fata morgana is in de zomer heel mooi te zien in het Waddengebied. Bij eb doemt dan een Waddeneiland in de verte op dat boven de Waddenzee lijkt te zweven. Of de veerboot vliegt als een Vliegende Hollander over het Wad en dat ook nog eens op de kop. Ook dit zijn fata morgana’s. Ze zijn vooral bij eb, laag water, waar te nemen. Voorwaarde is dat er extreme temperatuursverschillen in de lagere luchtlagen is ontstaan waardoor boven het Wad het licht wordt afgeleid door de verschillende temperaturen in de verschillende luchtlagen.

Reflexie en een veerboot op z’n kop

Lichtstralen die door een koudere luchtlaag gaan stoten op een warmere luchtlaag en dan volgt de reflexie: de veerboot wordt gespiegeld en vaart op de kop. De Wadden-fata morgana is alleen te zien bij windstil weer. Het ontbreken van wind maakt dat de luchtlagen met de verschillende temperaturen boven elkaar blijven liggen en vormen zo het scheidingsvlak dat voor een waarneembare spiegeling noodzakelijk is. Het kan zelfs gebeuren dat door de buiging van het licht een schip zichtbaar wordt in een luchtspiegeling, terwijl die allang achter de kim is gezeild. Net als de zon die we kunnen zien, terwijl hij al is ondergegaan.

Morgan le Fay - Fee Morgana

Het begrip dat aan het natuurverschijnsel is gegeven komt uit het Italiaans en betekent letterlijk de fee Morgana. Fata komt uit het Latijn en betekent godin van het lot. Morgana, Morgan le Fay, was tovenares en de zus van koning Arthur. In de 11e eeuw zouden Noormannen, die toen net de Arabieren van Sicilië hadden verdreven, een luchtspiegeling hebben gezien die ze toeschreven aan tovenarij. Ze gaven het de naam Morgana, naar Arthurs zuster. Ook zou de figuur Morgana voorkomen in Arabische sprookjes, als de tovenares die luchtspiegelingen veroorzaakte.

Marco Polo en de Vliegende Hollander

Het natuurfenomeen is niet alleen al heel lang bekend maar ook berucht. Ontdekkingsreiziger Marco Polo meende dat de luchtspiegeling een teken van het kwaad was, dat verscheen om hem te misleiden. Het spookschip de Vliegende Hollander zou een fata morgana zijn geweest.

Loch Ness

De luchtspiegeling wordt ook genoemd als verklaring voor de waarnemingen van het monster van Loch Ness. Hij is er, als luchtspiegeling, en kan worden waargenomen, maar eigenlijk is hij er ook niet.

Lees verder

• Zonsverduistering – eclipsbril en gaatjescamera
• Bliksem en blikseminslag - natuurverschijnsel
• Meteoroïde - Vallende sterren boven de Waddeneilanden
• Zeevonk – Lichten van de zee door luciferase in plankton
• Getij van de eeuw - natuurfenomeen