De vrije wil: illusie of waardegestuurd?

In hoeverre is een mens vrij? Bestaat er zoiets als een vrije wil of lijkt dat alleen maar zo? Er zijn wetenschappers die menen dat de vrije wil slechts een illusie is. Terwijl we ons nergens van bewust zijn, nemen automatische hersenprocessen alle beslissingen voor ons. Achteraf bedenken we er dan een mooi verhaal bij, ter verklaring van ons gedrag, onze motieven. Daar zijn we dan wel weer goed in, als we deze wetenschappers moeten geloven... Gelukkig gaan er ook andere stemmen op.

Illusie

In The illusion of conscious will verklaart de Amerikaanse psycholoog Daniel Wegner dat ons gedrag vooral gebaseerd is op onbewuste gedachten. Jongeren die hij plaatjes van ouderen voorschotelde, bewogen naderhand veel langzamer. Conclusie: terwijl de proefpersonen denken dat hun gedrag uit vrije wil voortkomt, zijn het feitelijk onbewuste motieven die hen voortstuwen!

Onbewust

Dat ons gedrag voor onszelf helemaal niet als onbewust ervaren wordt, komt doordat we er (achteraf) een passende verklaring bij zoeken, zodat het acceptabel wordt. We zijn nu eenmaal rationele wezens en willen graag alles begrijpen.
Bovenstaand effect is niet zo vreemd: ga maar eens, als je rusteloos bent, op een bankje in de zon zitten en kijk naar de mensen die voorbij slenteren. Na enige tijd word je ‘vanzelf’ rustiger. Maar werkt het ook als je een afspraakje hebt? Stel, je hebt even de tijd genomen om als proefpersoon aan het onderzoek mee te werken. Binnen de onderzoekstijd ben je weliswaar rustiger geworden, zodra je op je horloge ziet dat het tijd is, ga je er als de wiedeweerga vandoor. Het eerste gedrag, binnen de tijdslimiet van het onderzoek, is inderdaad gestuurd. Blijkbaar had je daar geen problemen mee. Het tweede gedrag is daarentegen je eigen, al dan niet bewuste, keuze: je wilt je date niet missen!

Bewust

Er is een heel praktische reden voor het feit dat ons gedrag deels onbewust, deels bewust is. Als we in een nieuwe, ons onbekende situatie belanden, moeten we bedenken hoe we het beste kunnen handelen. Het is echter volstrekt onpraktisch als we dat bij iedere stap die we zetten, steeds opnieuw zouden moeten doen. Wanneer je een vak leert, een taal, of gewoon leert lopen, heb je daar je volle aandacht bij nodig. Maar heb je de nieuwe kennis of handigheid eenmaal onder de knie, dan hindert het bewustzijn je alleen maar bij de uitoefening ervan. Na het eindeloos oefenen van toonladders en hoe je handen op de toetsen of snaren te houden, gaat het musiceren na een tijd als vanzelf. Het technische gedeelte is een automatisme geworden. Ga je daar weer over nadenken, dan stokt het spel subiet. Naar huis rijden en tegelijkertijd over je werk piekeren hoeft daarom geen enkel probleem te zijn.

Impulsen

Het gaat om aandacht en impulsen. We worden iedere dag, vele malen, gebombardeerd met informatie; waaraan geef je gehoor? Dat is je eigen keus! Zodra je ziet dat de weg is afgesloten, moet je de aandacht erbij houden en bedenken hoe je nu thuis komt. Onbewust handelen is dus handig voor al die momenten en handelingen die we kunnen dromen. Terwijl wikken en wegen belangrijk wordt als we in nieuwe situaties verzeild raken. Op zulke momenten bepalen je persoonlijke waarden wat voor jou van belang is. Die waarden geven de sterkste impulsen. Stel je hebt honger en een dampende maaltijd wordt voor je neus gezet. Je wilt je er al op storten tot je ziet dat er wormen, geen macaroni, op je bord liggen. Al had je nog zo’n honger, die is opeens helemaal over.

Aandacht

Als de gedachte aan een handeling maar sterk genoeg is, zul je die ook verrichten. Schenk je er echter geen aandacht (meer) aan, dan verliest de impuls aan kracht. Je bent zo vol afschuw van die wormen, dat de impuls om toe te geven aan je honger verdrongen is door de sterkere impuls van afschuw. Daar gaat geen enkele bewuste keuze aan vooraf. Is het eten van wormen echter onderdeel van je ontgroening, en is die erg belangrijk voor je, dan zul je je weerzin overwinnen en de wormen wegslikken. In dat geval is namelijk een andere impuls sterker: die van geaccepteerd willen worden door je jaargenoten.

Beloning

Het blijkt dat hetzelfde hersengebiedje dat essentieel is voor aandacht ook oplicht als je een beloning krijgt; geld, erkenning, liefde, etc.. Beloningen motiveren enorm. We hechten waarde aan wat ons motiveert en we hebben aandacht voor wat voor ons belangrijk is. Een open deur als je het goed bedenkt. Het gaat dan ook automatisch, zonder dat we daartoe een beslissing hoeven te nemen, de keuze is al bepaald door wat we belangrijk vinden. De vrije wil bestaat wel degelijk.