Goudsbloem, wetenschappelijk bekeken

Goudsbloem, de gemakkelijk groeiende, gele en oranje bloeiende tuinplant is niet alleen bij de siertuinliefhebbers bekend, maar wordt medicinaal en cosmetisch ook veel gebruikt. Vooral als zalf hebben de verwerkte bloemblaadjes een goede en veilige werking op de huid, bij verwondingen, ruwe huid en eczeem. Is dat populair gebruik ook wetenschappelijk en chemisch te verklaren?

Antimicrobiele werking

Een antimicrobicide werking wordt toegeschreven aan de etherische calendula-olie, vooral de terpeenalcoholen en de terpeenlactonen. In vitrotest, dus bij laboratoriumproeven, werkt de olie tegen Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa, Bacillus subtilis, Staphylococcus aurens en Candida albicans. Ook een matige fungicide werking werd vastgesteld met de etherische olie bij dermatophyten (schimmelparasiet van de huid).

Een extract met ethanol is werkzaam tegen grampositieve bacteriën zoals staphylokokken en streptokokken. De saponinen uit de calendula-bloemen zijn tenminste gedeeltelijk verantwoordelijk voor de fungistatische, schimmelwerende activiteit. Een calendula-tinctuur toont in vitro een opmerkelijke activiteit tegen griep- en herpes-simplex-virussen. Ook een positieve werking tegen éénceliigen werd vastgesteld met een calendula-tinctuur: zo werd bij een trichomonas-vaginalis-cultuur een vermindering van 50% vastgesteld in het groeiproces. Onderzoek heeft aan het licht gebracht dat er een remming optreedt bij het kopiëren van het Hiv-virus onder invloed van Calendula-extract.

Antiphlogistische werking

Calendula-bereidingen worden in de eerste plaats ter behandeling van huidbeschadiging en in de cosmetica gebruikt. Voor de therapeutische beoordeling is daarom de ontstekingswerende werking maatgevend. De actieve werkzame stof van de goudsbloem was vroeger onduidelijk; maar het onderzoek van de laatste jaren heeft uitgewezen dat het actieve principe behoort tot de triterpeenalcoholen met een lipophile structuur, faradiol is de actiefste verbinding en is vergelijkbaar met indometacin.

De laatste jaren heeft men een remming van de toename van het hiv-virus door Calendula-extract vastgesteld. Natuurlijk is ook de wondhelende werking van de goudsbloem een rede geweest voor verder farmacologisch onderzoek. Zo is bij dieronderzoek vastgesteld dat bij verwonding, een Calendula-zalf betere resultaten geeft dan met andere therapieën. Mogelijk is hierbij ook de anti-microbicide werking van de etherische olie mede de oorzaak, alhoewel dit niet doorslaggevend is voor de genezende werking.
Cytotoxische effecten zijn in vitro vastgesteld tegen meerdere typen kankercellen; evenals een anti-tumor activiteit in vivo bij muizen. Vooral de triterpeensaponinen zouden hiervoor verantwoordelijk zijn. De saponosiden hebben ook een lipidenverminderende werking en beïnvloeden de plasmaspiegel van cholesterol en de triglyceriden.

Op te merken valt dat bij de cosmetische toepassingen van de goudsbloem, praktisch geen allergische reacties optreden; in tegenstelling tot vele andere composieten, vooral bij Arnica. Dit is waarschijnlijk door het ontbreken van sesquiterpeenlactonen.

Eigenschappen en toepassingen

Als geneeskrachtig bestanddeel worden voornamelijk de bloemen zonder kelk (Flores Calendulae sine calycibus) gebruikt. Vele bestanddelen van C. officinalis zijn geïsoleerd en geïdentificeerd en er is uitgebreid farmacologisch onderzoek verricht met onder meer extracten uit de gehele plant of uit delen ervan. De volgende farmacologische werkingen zijn bekend geworden: een bacteriostatisch effect t.o.v. enkele geteste micro-organismen van de etherische olie uit flores Calendulae cum calycibus (2,2% etherische olie).

Als werkzame componenten worden voorlopig, terpeenalcohol en terpeenlacton gevonden, dat zijn saponinen of zeepstoffen.
Bij proeven met ratten, guinese biggetjes en katten is vastgesteld dat extracten uit de bloemen een sedatief en bloeddrukverlagend effect bezitten. Een oestrogene reactie op het vaginaal slijmvlies bij gesteriliseerde muizen is eveneens vastgesteld.
De saponinen uit Calendula officinalis blijken zowel een lichte spermacide als abortieve eigenschappen te bezitten.

Vooral het gebruik van de goudsbloem in cosmetische en huidbeschermende toepassingen zijn de laatste jaren onderzocht. Goudsbloemzalf wordt al lang zowel preventief als curatief bij decubitus (doorliggen) toegepast. De profylaxe werking is vooral bij bedlegerige patiënten goed te gebruiken. Deze zalf verhindert in vele gevallen het ontstaan van doorligwonden.

Bereidingen, hoe te gebruiken

Naast de traditionele bereidingsvormen hebben - vooral in de cosmetica - ook hydro-alcoholische en extractie via oliën hun nut bewezen; de zogenaamde galenische bereidingswijzen. Bijzondere interesse verdient de bereiding van de in de volksgeneeskunde geliefde goudsbloemzalf. In tegenstelling tot vele andere plantaardige zalven is het bereiden van de goudsbloemzalf normalerwijze door het direct extraheren van de bloemen of het kruid met een uit vetten bestaande grondlaag. Als grondstof kan bijvoorbeeld olie uit aardnoten, geitenboter, talg, waszalf, wolvet of vaseline; een geliefd middel is echter varkensvet. De lipofiele werkingsstoffen van Calendula laten zich met vet of olie optimaal uittrekken. Varkensvet heeft het voordeel dat het qua samenstelling, veel gelijkenis vertoont met ons huidvet. De met reuzel vermengde werkstof dringt gemakkelijk en diep in de huid.

Literatuur en referenties

• Fronza M, Heinzmann B, Hamburger M, et al. Determination of wound healing effect of Calendula extracts using the scratch assay with 3T3 fibroblasts. J Ethnopharmacol 2009 Sep 22.
• Cwikla C, Schmidt K, Matthias A, et al. Investigations into the antibacterial activities of phytotherapeutics against Helicobacter pylori and Campylobacter jejuni. Phytother Res 2009 Aug 3.
• Preethi KC, Kuttan R Wound healing activity of flower extract of Calendula officinalis. J Basic Clin Physiol Pharmacol 2009; 20(1):73-9.
• Jeschke E, Ostermann T, Lüke C, et al. Remedies containing asteraceae extracts: a prospective observational study of prescribing patterns and adverse drug reactions in german primary care. Drug Saf 2009; 32(8):691-706.
• Chargari C, Fromantin I, Kirova YM Importance of local skin treatments during radiotherapy for prevention and treatment of radio-induced epithelitis.Cancer Radiother 2009 Jun 11.
• Braga PC, Dal Sasso M, Culici M, et al. Antioxidant Activity of Calendula officinalis Extract: Inhibitory Effects on Chemiluminescence of Human Neutrophil Bursts and Electron Paramagnetic Resonance Spectroscopy. Pharmacology 2009 May 7; 83(6):348-355.
• Preethi KC, Kuttan R Hepato and reno protective action of Calendula officinalis L. flower extract. Indian J Exp Biol 2009 Mar; 47(3):163-8.
• Preethi KC, Kuttan G, Kuttan R Anti-inflammatory activity of flower extract of Calendula officinalis Linn. and its possible mechanism of action. Indian J Exp Biol 2009 Feb; 47(2):113-20.
• Raal A, Kirsipuu K, Must R, et al. Content of total carotenoids in Calendula officinalis L. from different countries cultivated in Estonia. Nat Prod Commun 2009 Jan; 4(1):35-8.
• Ukiya M, Akihisa T, Yasukawa K, et al. Anti-Inflammatory, Anti-Tumor-Promoting, and Cytotoxic Activities of Constituents of Marigold (Calendula officinalis) Flowers. J Nat Prod 2006 Dec 27; 69(12):1692-1696.
• Bashir S, Janbaz KH, Jabeen Q, et al. Studies on spasmogenic and spasmolytic activities of Calendula officinalis flowers. Phytother Res 2006 Aug 14.