Is de Eifel een geologische tijdbom?

Vulkanen ontstaan waar vloeibaar gesteente, gas en vaste materie uit het binnenste van de aarde het aardoppervlak bereiken. Geisers zijn te vergelijken met vulkanen en spuiten op gezette tijden heet water en stoom de lucht in. Het noorden van West-Europa is vulkanisch niet of nauwelijks actief. Toch zijn er dicht bij huis signalen genoeg, vooral in Duitsland en België, dat daar verandering in komt. De Eifel zou wel eens een geologische tijdbom kunnen zijn. Tot drie miljoen jaar geleden, in het Tertair, was deze streek een vulkanisch broeigebied. In het huidige tijdsgewricht verheft de bodem zich ongeveer twee millimeter per jaar. Het is een onmiskenbaar teken dat de Eifel geologisch onrustig is.

Inhoud

• Hoe ontstaat een vulkaan?
• Pompeii
• Etna en Vesuvius
• Hoe ontstaat een geiser?
• Yellowstone National Park
• Vroegere vulkanische activiteit op het Europees continent
• De Eifel

Hoe ontstaat een vulkaan?

Vulkanen ontstaan vooral op plaatsen waar tektonische platen aan elkaar grenzen. Onder die lagen is de aarde zo heet dat het gesteente smelt (magma). Er vormen zich reservoirs van vloeibaar gesteente en gas, ofwel magmakamers. Vlak onder de aardkorst wordt dan een enorme opwaartse druk uitgeoefend. Als dat gebeurt op een plaats waar de aardkorst dun en zwak is, bijvoorbeeld tussen twee tektonische platen of waar een aardbeving de aardlagen heeft gescheurd, vindt die druk een uitweg in de vorm van een lava- en gasuitbarsting. De lava stroomt door de breuk naar boven, koelt af en vormt een berg rondom de uitstroomopening.

Slapende vulkaan
Wanneer de gasdruk in de magmakamer flink is afgenomen, komt er een einde aan de uitbarstingen. De vulkaan gaat dan weer ‘slapen’. De lava in de kegel koelt af en er vormt zich een prop. Daardoor kan de gasdruk in het onderaardse reservoir langzaam toenemen. Uiteindelijk volgt er opnieuw een uitbarsting. Het kan echter duizenden jaren duren voordat een slapende vulkaan weer actief wordt.

Pompeii

De Romeinse stad Pompeii werd in 79 n.C. bedolven onder de lava van de Vesuvius. Pompeii had toen 20.000 inwoners. Meer dan 10.000 mensen kwamen om doordat ze verstikten in hun huizen als gevolg van de asregens, giftige gassen en modderstromen. Een aardbeving had de stad in 63 n.Chr. verwoest. Pompeii werd toen herbouwd, maar in 79 n.Chr. getroffen door de vulkaanuitbarsting en meedogenloos bedolven onder as en vulkanische slakken. Op sommige plaatsen was de aslaag wel acht meter dik.

Etna en Vesuvius

Er zijn verschillende vulkaantypen. De Etna op Sicilië is een spleetvulkaan, die op tal van plaatsen kan uitbarsten en traag stromende lava produceert. De meest rampzalige uitbarsting van de Etna was in 1669. Er vielen toen ongeveer 20.000 dodelijke slachtoffers te betreuren. De bovengenoemde Vesuvius bij Napels wordt ook wel het 'kanontype' genoemd, voorzien van een lange trechter naar de magmakamer. De uitbarstingen zijn vrijwel altijd explosief.

Hoe ontstaat een geiser?

Geisers spuiten op gezette tijden heet water de lucht in. Men vindt ze alleen in streken die ooit vulkanisch zijn geweest, waarbij oppervlaktewater door verticale breuken in het gesteente dringt en in feite een soort waterleidingsysteem vormt. Als het water dankzij die breuken maar diep genoeg komt, wordt het verhit en begint te koken. De opgebouwde druk zorgt ervoor dat het water dat zich erboven bevindt door een centrale scheur wordt uitgestoten. Er ontstaat dan de zo bekende fontein. Zodra de druk is afgenomen, warmt het water diep in de breuken op tot er zich weer een uitbarsting voordoet.

Yellowstone National Park

Dit natuurreservaat in de Verenigde Staten staat bekend om de imposante geiseractiviteit. Er zijn ruim honderd geisers en talloze hete bronnen actief. De Old Faithful, in het Upper Geyser Bassin, is het beroemdst en vormt dé attractie van het park. De fontein bereikt een hoogte van wel 40 meter waarbij meer dan 50.000 liter water de lucht in wordt gespoten. Van de vele geisers is deze de meest actieve. De eruptie kan wel zes minuten duren en elk halfuur tot anderhalf uur is het raak.

Vroegere vulkanische activiteit op het Europees continent

Op het Europese continent zijn nogal wat vulkanen actief. In Nederland merkt men daar weinig van. Dicht bij huis zijn echter genoeg signalen dat er veel vuurspuwende bergen zijn geweest. Enkele voorbeelden:

• Vulkaankegels, of stoppen van dode vulkanen, zijn vooral in het Zevengebergte aan de Rijn te vinden. Maar ook in de Auvergne, in Frankrijk.
• Maren zijn kratermeren. Ze zijn overal in de Eifel (Duitsland) te zien.
• Minerale bronnen. Ze ontstaan als onderaardse gassen het grondwater onder druk zetten. Deze bronnen zijn onder andere te vinden in Spa en Vichy. Het bronwater wordt gezuiverd en gebotteld.
• Fumarolen zijn dampbronnen waarbij gas uit de grond komt, soms ook in grotten. Ze worden ook wel ‘droge geisers’ genoemd. De Hondsgrot bij Napels is daarvan een goed voorbeeld. Het giftige gas is zwaarder dan lucht en blijft boven de grond hangen.

De Eifel

Dit prachtige toeristische gebied, waarbij de driehoek Aken-Koblenz-Trier ook wel 'Vulkaan-Eifel' wordt genoemd, maakt deel uit van het Rijnlands leisteenplateau, een laaggebergte dat onder andere de Ardennen omvat. De talloze maren getuigen van een vulkanisch verleden, vanaf het Tertiair. Ongeveer 10.000 jaar geleden waren de laatste uitbarstingen. De hotspot is echter nog steeds actief.

Onderzoek
Vulkanologen hebben veel onderzoek gedaan in de Eifel. Gebleken is dat tussen de uitbarstingen in het verleden perioden zaten van 10.000 tot 20.000 jaar. Perioden die gekenmerkt werden door relatieve rust. Dat impliceert echter dat de Eifel in de nabije toekomst weer actief kan worden. Sinds 2019 wordt er opvallende seismische activiteit gemeten onder de Laacher See, een kratermeer van 53 meter diep en een omtrek van 8 kilometer nabij Koblenz en Andernach. De gemeten seismische activiteit lijkt het gevolg te zijn van magma dat onder grote druk staat en zich opnieuw een weg naar boven zoekt. De Eifel betreft een slapend vulkaangebied. Feit is dat de bodem er elk jaar iets omhoog komt. Het zijn slechts millimeters, maar toch... veel wetenschappers vinden dat een teken aan de wand.

Risico

De vraag is dan ook of er voldoende aandacht wordt besteed aan het vulkanisch slapende bestaan van de Eifel en het risico dat de vulkaan zich in de nabije toekomst weer gaat roeren. De Eifel is immers omringd door dichtbevolkte streken, zoals het Ruhrgebied en een deel van Nederland en België.

Lees verder

• Een vulkaanuitbarsting overleven: voortekenen en wat te doen
• De sluipende comeback van zure regen
• De omstreden hoogte van de Mount Everest