Extreme kou in Nederland

Door de nabijheid van de Noordzee en Atlantische Oceaan kennen de winters in Nederland gewoonlijk een zacht verloop zonder écht noemenswaardige winterse feiten. Heel soms haalt de winter echter hard uit met sneeuw en diepvriestemperaturen. Hoe komt extreme winterkou in Nederland tot stand? En wanneer regeerde Koning Winter in het verleden met ijzeren vuist? In dit artikel wordt dit 'koude' onderwerp nader bekeken …

Voorwaarden voor felle vrieskou

Barre winterkou is in het westelijk gelegen en milde Nederland aan redelijk wat voorwaarden gebonden. Ten eerste moet de winter al standvastig in het zadel zitten in de 'brongebieden' van waaruit de wind waait. Je zou zeggen dat een luchtaanvoer vanuit Noordoost-Europa in bijvoorbeeld januari per definitie kouder weer in Nederland oplevert, maar als het in dat geval in Noordoost-Europa ook mild is, zal de temperatuur in ons land nauwelijks dalen. Ten tweede zal aanvoer van koude lucht niet of nauwelijks over zeeën moeten geschieden, aangezien grote wateroppervlakten veel warmte vasthouden en de luchtmassa's erboven ook effectief verwarmen. En ten derde is een serieus sneeuwdek ook bijna een vereiste voor diepvriestemperaturen, dit omdat vooral een vers sneeuwdek veel lucht bevat en hierdoor een sterk isolerend effect heeft, waardoor de luchtlaag erboven flink kan afkoelen. Kort gezegd zijn er twee 'soorten' (extreme) kou:

Transportkou

In dit geval is er sprake van een krachtige aanvoer van vrieslucht vanuit (meestal) Rusland in de wintermaanden. Deze situatie komt tot stand door een omvangrijk en sterk hogedrukgebied boven noordelijk Rusland en/of noordelijk Scandinavië, en tegelijkertijd een lage luchtdruk in Zuid-Europa. Hierdoor zijn de drukverschillen boven Europa behoorlijk groot, wat leidt tot een significante aanvoer van ijzige luchtmassa's vanuit Rusland. Transportkou kan riskant zijn doordat onbedekte lichaamsdelen verraderlijk snel kunnen bevriezen. Zoals gezegd is een al aanwezige kou-reservoir in Rusland een belangrijke voorwaarde voor een winters offensief in Nederland middels transportkou.

Stralingskou

Stralingskou is het fenomeen waarbij temperaturen in de nachtelijke uren boven een (dik) sneeuwdek tot diepvrieswaarden duiken, en in zulke situaties zijn in Nederland heel wat kou-records geregistreerd. In normale omstandigheden wordt de nachtelijke afkoeling getemperd, doordat de bodem geleidelijk warmte vrijgeeft dat gedurende de dag door bijvoorbeeld zonlicht 'opgeslagen' is. Een met name dik en vers sneeuwdek bevat veel lucht en heeft hierdoor een zeer effectief isolerende werking. Warmte-uitstraling tijdens de nacht door de aardbodem wordt dan verhinderd, waardoor de luchtlaag waarin wij leven enorm afkoelt en extreem lage temperaturen gemeten kunnen worden. Belangrijke voorwaarde is dat er geen of nauwelijks wind staat.

Gevallen van extreme kou

20e eeuw

De laagste temperatuur ooit in Nederland gemeten was een ijzige -27,4 graden op 27 januari 1942 in het Gelderse Winterswijk. Dit werd veroorzaakt door stralingskou boven een dik sneeuwdek. Dit type kou resulteerde ook in een bijna even barre -26,8 graden op de 16e van de recordkoude februari 1956 in het Groningse Uithuizermeeden. Ook noemenswaardig is de -24 graden op 8 januari 1985 op een met sneeuw bedekte Veluwe (Gelderland). Transportkou resulteert vooral in kouderecords overdag; het KNMI-hoofdstation te De Bilt (Utrecht) noteerde op 1 februari 1956 een maximumtemperatuur van -11,0 graden. Recenter klokte Maastricht op 1 januari 1997 een maximumwaarde van -12,3 graden, ook weer door transportkou vanuit Rusland.

21e eeuw

Ook in de huidige eeuw zijn extreem lage kwikstanden opgetekend; boven een vers en dik sneeuwdek noteerde Marknesse in de nacht van 4 maart 2005 een minimumwaarde van -20,7 graden, een extreem lage waarde zó laat in het winterseizoen. Op 6 januari 2009 kelderde het kwik in het Limburgse Ell tot -20,8 graden. De laagste temperatuur van de 21e eeuw tot dusver werd in de nacht van 4 februari 2012 gedurende een felle koudegolf geregistreerd in Lelystad (Flevoland); -22,9 graden …! Marknesse was de ijzige nummer twee die nacht met -22,8 graden. Transportkou zorgde op 2 december 2010 ervoor dat het kwik in het Gelderse Deelen bij -6,5 graden bleef steken. Bedenk dat maximumtemperaturen beneden de -5 graden binnen onze landsgrenzen absoluut een zeldzaamheid zijn …!