Wetenschapscommunicatie door de jaren heen

Communiceren over wetenschap en wetenschappelijke ontdekkingen wint al sinds de jaren 60 aan populariteit. Het behelst echter meer dan het begrijpelijk maken van een wetenschappelijk artikel. Sinds halverwege de jaren 90 is de heersende gedachte dat de maatschappij niet alleen moet weten over de wetenschap, maar betrokken moet zijn bij het stellen van prioriteiten. Dit was echter niet altijd zo. De wetenschapscommunicatie heeft een drietal fases doorgemaakt: Science Literacy (ook wel: Deficit), Public Understanding of Science, en Science and Society.

Science Literacy (Deficit)

Het Science Literacy tijdperk begon ruwweg in 1960. Doordat wetenschap en techniek steeds meer in het dagelijkse leven aanwezig waren (bijvoorbeeld met de komst van apparatuur zoals stofzuigers), werd het steeds belangrijker dat mensen inzicht hadden in wetenschap en techniek. Bovendien groeide het idee dat vooruitgang in de wetenschap beschikbaar moest zijn voor, en bekend moest zijn bij, iedereen. Daarnaast was het heersende culturele idee dat wetenschappers een 'hogere' positie bekleedden, omdat zij meer kennis hadden. Tot slot was er vaak weerstand wanneer een nieuwe ontdekking geïmplementeerd moest worden in de maatschappij. Dit alles leidde tot het idee dat niet-wetenschappers een tekort hadden aan kennis, welke aangevuld moest worden door onderwijs.

Niet-wetenschappers werden in het Science Literacy model gezien als onwetend op het gebied van wetenschap, en passief in het vergaren van deze kennis. Als een gevolg van deze denkwijze verliep de communicatie tussen wetenschap en burger lineair: de wetenschappers gaven informatie, en burgers werden geacht deze op te nemen. De informatie die werd gegeven werd bovendien volledig bepaald door de wetenschap: dat wat zij aanboden kon worden geleerd. Al snel werd duidelijk dat deze manier van communiceren niet de gewenste effecten had. Mensen stonden niet positiever tegenover de wetenschap, ook niet wanneer ze hier veel kennis over hadden. Dit voedde het idee dat er meer nodig was voor een positieve houding tegenover de wetenschap, en de wetenschapscommunicatie ging een nieuwe fase in: Public Understanding of Science.

Public Understanding of Science

Rond 1985 begon men anders tegen wetenschapscommunicatie aan te kijken. Het idee van een tekort aan kennis onder de bevolking bleef, maar de focus verlegde zich naar de houding van de maatschappij tegenover de wetenschap. Nog steeds was het voor de vooruitgang van de maatschappij belangrijk dat mensen kennis hadden over de wetenschap, maar het was zo mogelijk nog belangrijker dat men zich positief opstelde tegenover de wetenschap. Een positieve kijk op de wetenschap zou er tenslotte voor zorgen dat implementatie van nieuwe ontdekkingen probleemloos zouden verlopen, en dat nieuwe projecten snel gefinancierd zouden worden.

Om dit te bereiken werd getracht de wetenschap leuker te maken voor het publiek. Het onderliggende idee was: wanneer mensen meer kennis hebben, zullen ze positiever tegenover de wetenschap staan, maar we moeten het wel aantrekkelijk maken om deze kennis te vergaren. Ook dit idee bleek niet juist. Uit onderzoek bleek dat meer kennis enigszins gerelateerd is aan een positievere houding, maar het blijkt ook sterk gerelateerd te zijn aan een negatievere houding t.o.v. de wetenschap. Immers, wanneer men al wantrouwig is, zal dit niet verminderen door meer kennis. Het leidt er juist toe dat men betere argumenten kan bedenken om wantrouwig te zijn.

Science and Society

Halverwege de jaren 90 draaide het idee van een tekort zich richting de wetenschap. Misschien lag de tekortkoming niet zozeer bij 'onwetende' burgers, maar bij de vooroordelen van de experts. Er is een tekort aan vertrouwen, zowel bij het publiek als bij de wetenschappers. Het publiek vertrouwt niet dat de wetenschap verantwoord bezig is, terwijl de wetenschap niet vertrouwt dat het publiek kennis heeft. Er kwam meer aandacht voor de ethische en sociale aspecten van de wetenschap, en niet-wetenschappers werden meer betrokken bij het wetenschappelijke proces.

De kennis van ervaringsdeskundigen werd steeds meer gewaardeerd, en het recht op inspraak van iedere wereldburger werd erkend. De keerzijde hiervan is dat er weer een nadruk op kennis kwam te liggen. Men vond niet dat iedereen inspraak zou moeten hebben in alles wat de wetenschap doet, omdat voor sommige (vooral zeer gespecialiseerde) onderzoeken en processen nu eenmaal specifieke kennis vereist is om te begrijpen wat het doet en wat de gevolgen zijn. De enigen die hierover zouden kunnen oordelen zijn diegenen die deze specifieke kennis hebben: andere wetenschappers.

RRI?

De kritiek op het Science and Society model geeft aan dat dit niet het laatste model van wetenschapscommunicatie is. Het is goed mogelijk dat een trend die opkwam aan het begin van de 21e eeuw het volgende model vormt: Responsible Research and Innovation (RRI). Ten grondslag aan dit concept ligt de nadruk op inclusie van alle soort betrokkenen (inclusief leken), openheid over procedures en uitkomsten, anticiperen op de toekomst en toekomstige ontwikkelingen, en adequaat reageren op ontwikkelingen in de maatschappij. Wetenschappelijke praktijken die voldoen aan deze voorwaarden zouden ertoe moeten leiden dat de wetenschap zich beweegt in - voor iedereen - gewenste richtingen, zonder onverwachte negatieve gevolgen, en met inclusie van ieders belangen. In het RRI model is het mogelijk dat veelbelovende technieken niet ontwikkelt worden omdat hiervoor geen draagvlak is in de samenleving, of omdat er op de lange termijn negatieve effecten op zouden kunnen treden. De vraag die overblijft is: wat is belangrijker, wetenschappelijk vooruitgang of maatschappelijke inspraak?