Oude Nederlandse lengtematen

Mensen hebben altijd al dingen meetbaar willen maken. Denk maar aan gewicht, lengte-, oppervlakte- en inhoudsmaten. Tot aan de Franse tijd waren er echter geen uniforme meetwaarden. Iedere landstreek maakte gebruik van zijn eigen maten. Vaak gebruikte men lichaamsdelen om lengtes te meten. Alleen waren deze maten ook per landstreek verschillend. Begin 19e eeuw werd in Nederland het metrieke stelsel ingevoerd. Hierdoor verdwenen langzamerhand alle oude maten. Er waren voor 1869 voor de invoering van het metrieke stelsel in Nederland heel veel verschillende lengtematen in omloop, zoals de el, palm, duim, streep, voet, uur gaans, mijl, roede en vadem.

Invoering metrieke stelsel

In 1820 werd in Nederland het metrieke stelsel ingevoerd op basis van de ijkwet van 1816. In 1869 werden met de Wet van 7 april 1869 alle oude benamingen voor maten afgeschaft en werd het voor winkeliers strafbaar om nog met de oude maten te rekenen.

El

Een el is een oude lengtemaat. De el is afgeleid van de lengte van de schouder tot aan het puntje van de middelvinger.

De el was in Nederland ongeveer 69,4 cm. Iedere stad of ieder dorp had zijn eigen lengte van de el vastgesteld zodat er ook in Nederland verschillen optraden. Wel werd in 1725 de Haagse el de nationale standaard. Door een nationale standaard in te stellen voor de el, kon er door heel Nederland met dezelfde maat worden gemeten. Hierdoor kon er op uniforme wijze belasting worden geheven: het opmeten van de bezittingen gebeurde met dezelfde el, waardoor gelijke bezittingen gelijk werden belast.

• Haagse of gewone el: 69,4 cm
• Amsterdamse el: 68,8 cm
• Brabantse el: 69,2 cm
• Delfsche el: 68,2 cm
• Goesche el: 69 cm
• Twentse el: 58,7 cm

Bij de invoering van het metrieke stelsel in 1820 werd de el gelijkgesteld aan een meter. In 1869 werd de naam ‘el’ vervangen door ‘meter’.

Palm

De lengtemaat palm is afgeleid van de breedte van een handpalm, het stuk met de vier vingers. Er bestond een kleine palm van ongeveer 3 cm en een grote palm van ongeveer 9,6 cm. Bij de invoering van het metrieke stelsel in 1820 werd de palm gelijkgesteld aan een decimeter, een tiende deel van een el. In 1869 werd de naam ‘palm’ vervangen door ‘decimeter’.

Duim

De lengtemaat duim was zo lang als de breedte van het bovenste kootje van een duim van een volwassen man. Ook de duim was per streek verschillend.

• Amsterdamse duim: 2,573 cm
• Franse duim: 2,7 cm
• Gelderse of Nijmeegse duim: 2,7 cm
• Hondsbosse en Rijpse duim: 2,4 cm
• Rijnlandse duim: 2,6 cm

Bij de invoering van het Nederlandse metrieke stelsel kreeg de duim de lengte van een centimeter, er gingen 10 duimen in een palm. In 1869 werd de naam duim vervangen door de centimeter. De duim is echter niet helemaal verdwenen. Tegenwoordig wordt er, voornamelijk in de techniek, nog wel gesproken over een duim. Er wordt bijvoorbeeld gesproken over een drieduims pijp. De duim komt dan overeen met de Engelse inch: 2,54 cm. Ook in woorden blijft de duim nog levend, denk bijvoorbeeld aan het woord duimstok.

Streep

De lengtemaat streep werd in 1820 vastgesteld op 1 mm, een duizendste el. In 1869 werd de naam streep vervangen door millimeter.

Voet

Ook het lichaamsdeel voet werd gebruikt om te meten. Zoals de meeste oude lengtematen was ook deze maat niet eenduidig gedefinieerd. De verschillende handelscentra hadden hun eigen definitie van een voet. Ook de verdeling duimen ten opzichte van voeten was niet overal gelijk. Soms was de voet verdeeld in 10, 11, 12 of 13 duimen. In Nederland werd de Rijnlandse voet het meest gebruikt.

• De Rijnlandse voet: 0,3140 m (een Rijnlandse voet is 12 Rijnlandse duimen)
• Amsterdamse voet: 0,2831 m (een Amsterdamse voet is 11 Amsterdamse duimen).
• Rotterdamse voet: 0,2823 m (een Rotterdamse is 11 Rotterdamse duimen)
• Blooise voet: 0,301 m
• ('s Hertogen)bossche voet: 0,287 m
• Honsbossche en Rijpse voet: 0,285 m
• Schouwse voet: 0,311 m

Veel Engelssprekende landen gebruiken nog steeds de lengte voet. De voet is ook internationaal gezien geen eenheid die behoort bij het metrieke stelsel, maar toch is de lengte van de voet in 1958 internationaal vastgelegd. Omdat deze landen ook vaak inches gebruiken als maat, is vastgesteld dat er 12 inches in een voet gaan. Hierdoor is de voet vastgesteld op 0,3048 m.

De voet wordt nog gebruikt in de luchtvaart om de vlieghoogte aan te geven. Ook wordt de voet nog gebruikt in de scheepvaart om de lengte van de schepen uit te drukken. Ook de op de schepen gebruikte containers maken nog gebruik van de voet als maat.

Uur gaans

De lengte van de oude lengte maat ‘uur gaans’ is de afstand die een wandelaar in een uur aflegt. De afstand is ongeveer 4 km. Soms wordt deze oude lengtemaat nog wel eens gebruikt op wegwijzers waarop de afstand in uren is aangegeven.

Mijl

Een andere benaming voor een uur gaans was de Nederlandse mijl. Bij de invoering van het metrieke stelsel in 1820 werd de mijl gelijkgesteld aan een kilometer, duizend el. In 1869 werd de naam ‘mijl’ vervangen door ‘kilometer’.

Roede

De roede is zowel een oude oppervlakte als een oude lengtemaat. De roede verschilde van plaats tot plaats in lengte. Lange afstanden werden vaak in Rijnlandse roedes gemeten. Ook de verdeling van de roede in voeten scheelde per streek. Een roede bestond uit een aantal voeten die konden variëren van 7 tot 21 voeten.

• Rijnlandse roede van 12 voet: 3,767 m
• Amsterdamse roede: 3,68 m
• Blooise roede: 3,612 m
• Hondsbosse en Rijpse roede: 3,42 m
• Puttense roede: 4,056 m
• Schouwse roede: 3,729 m
• Vlaamse roede: 3,864 m

Vadem

De lengtemaat vadem werd voornamelijk gebruikt om de diepte van water op te meten. Er werd dan een touw met hieraan een stuk lood in het water gegooid. Het touw werd opgemeten door het touw tussen de gestrekte armen te houden. Dit werd ‘opvamen’ genoemd. Het aantal keer dat het touw tussen de gestrekte armen kon worden gehouden was het aantal vadem wat het water diep was.

Een vadem is dus de spanwijdte van een volwassen man. Een vadem is gestandaardiseerd op 6 voet, 1,8288 meter.

Lees verder

• Oude Nederlandse oppervlaktematen