Is de Nobelprijs voor de economie wel een Nobelprijs?

De Nobelprijzen worden al sinds 1901 jaarlijks uitgereikt aan mensen die veel betekend hebben voor de wetenschap, de literatuur of de vrede. Er waren in het begin precies vijf Nobelprijzen. Na een kleine zeventig jaar kwam er plotseling een nieuwe prijs bij met de officiële naam: de prijs voor de economische wetenschappen ter nagedachtenis van Alfred Nobel. Het heet net iets anders dan een gewone Nobelprijs al wordt het verschil maar zelden opgemerkt. De prijs wordt wel op een volstrekt andere manier gefinancierd. Het geld komt niet uit de nalatenschap van Alfred Nobel maar van de centrale bank van Zweden. De vraag rijst of de Nobelprijs voor de economie wel een Nobelprijs is.

De Nobel prijzen

De Nobelprijzen worden sinds 1901 vrijwel jaarlijks uitgereikt aan personen of instellingen met grote verdiensten op een van de volgende vijf gebieden: natuurkunde, scheikunde, geneeskunde of fysiologie, literatuur en vrede. Volgens het testament van de man die deze prijzen in het leven had geroepen, Alfred Nobel, mocht de rente op zijn omvangrijk vermogen gebruikt worden om uitzonderlijke prestaties op deze gebieden te roemen en de mensen daarachter van een fiks geldbedrag te voorzien.

Waarom deze vijf gebieden? In het testament worden ze keurig opgesomd, maar specifieke redenen voor de keuze ontbreken. Nobel stelt alleen dat de prijzen moeten gaan naar hen die veel hebben betekend voor de mensheid als geheel. Maar die motivatie is te algemeen om de vijf te keuzes te verklaren. Pas door naar het leven van Nobel te kijken wordt duidelijk waarom hij deze vijf gebieden gekozen heeft.

Nobel's leven en de selectie van de disciplines met een Nobelprijs

Een groot deel van zijn leven heeft Nobel gewijd aan de scheikunde. Hij heeft op dat gebied talloze uitvindingen gedaan. Aan het eind van zijn leven kon hij terugzien op een totaal van 350 toegekende patenten. De belangrijkste was het dynamiet, een springstof die aanzienlijk stabieler was dan het daarvoor nog gebruikelijke nitroglycerine. Het is aan de productie van dynamiet dat hij zijn fortuin te danken heeft. Nobel ging daarna gewoon door met uitvinden en ontdekte daarbij nog wat andere springstoffen.

Maar Nobel blonk niet alleen uit in de scheikunde. Hij had ook een talenknobbel. Hij leerde vloeiend spreken en schrijven in zes talen, waaronder het Italiaans en het Russisch. Hij schreef gedichten en een toneelstuk met de titel Nemesis. Dat laatste werd pas uitgegeven toen hij stervende was. Onmiddellijk na zijn dood werd het weer uit de roulatie gehaald omdat men het godslasterlijk en immoreel vond. Uiteindelijk is er toch weer een kopie van gevonden die in 2003 definitief werd gepubliceerd.

Behalve door scheikunde, de taal en de literatuur werd zijn leven ook gekenmerkt door een slechte gezondheid. Zijn leven lang is hij achtervolgd door hoofdpijnen, indigestie en depressiviteit. Als jonge man bracht hij wekenlang door in allerlei kuuroorden waar hij zich in de regel mateloos verveelde. In zijn latere leven kreeg hij ook nog eens last van zijn hart. De behandeling van zijn vele kwalen hadden echter geen noemenswaardig effect wat resulteerde in een redelijk lage dunk van de toenmalige geneeskunde.

Dat de geneeskunde expliciet in zijn testament werd genoemd, mag daarom geen verrassing zijn. Ook zijn waardering voor de natuurkunde en de scheikunde sluit nauw aan bij zijn interesses. Een grote belangstelling voor de literatuur was ook duidelijk aanwezig.

Maar waarom de vrede? Het antwoord op deze vraag maakt ook direct duidelijk waarom hij uberhaupt tot de instelling van de Nobelprijzen is over gegaan. In 1888 las hij tot zijn stomme verbazing in een Franse krant dat hij overleden was. De journalist had natuurlijk een fout gemaakt. Niet Alfred was overleden maar zijn broer Ludvig. Het was voor de journalist in elk geval aanleiding om eens flink uit te halen naar Alfred. Hij veroordeelde hem voor het uitvinden van het dynamiet omdat dat overal dood en verderf had gezaaid. Hij schreef letterlijk "Dr. Alfred Nobel, who became rich by finding ways to kill more people faster than ever before, died yesterday." Alfred las dit bericht en begon zich zorgen te maken over hoe hij herinnerd zou worden. Hij wilde niet bekend staan als een zaaier van dood en verderf. Dat was ook nooit de opzet geweest. Het is toen dat hij besloot om zijn vermogen vrijwel geheel te besteden aan de verbetering van het menselijk lot. En daar hoorde de vrede logischerwijs bij.

Deze korte schets van zijn leven maakt niet alleen duidelijk waarom hij de prijzen heeft ingesteld, maar verheldert ook de keuze voor de vijf gebieden. Er is een direct verband tussen zijn leven en de gebieden die hij wilde bevorderen.

Een Nobel-achtige economieprijs

Het testament van Alfred Nobel werd geheel naar zijn wensen uitgevoerd. Van 1901 tot en met 1968 gebeurde het precies zoals hij het wilde. Maar in 1969 ging het anders. Tussen de winnaars voor de gebruikelijke prijzen stonden daar nu ook twee vooraanstaande economen: de Noor Ragnar Frisch en de Nederlander Jan Tinbergen. Een nieuwe prijs was toegevoegd aan de vijf die Nobel in zijn testament expliciet had genoemd.

De verantwoordelijke voor de nieuwe prijs was de centrale bank van Zweden. In 1968 vierde deze bank haar 300-jarig bestaan. Om dit jubileum te vieren besloten ze een prijs in te stellen onder de klinkende naam "Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel" die in 1969 voor het eerst toegekend moest worden. Het geldbedrag voor de prijs was precies even hoog als voor de gewone Nobelprijzen. De omvangrijke selectieprocedures waren ook volstrekt vergelijkbaar. Ze werden op precies hetzelfde moment uitgereikt als de andere prijzen en in dezelfde ceremonie. Alleen het geld dat de laureaten kregen kwam niet uit de nalatenschap van Alfred Nobel, maar werd geleverd door de centrale bank van Zweden zelf. Na de ceremonies werden de prijzen voor economie ook gewoon vermeld op de website van het Alfred Nobel comité. Vrijwel iedereen noemde de prijs met de officiële naam "Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel" daarna de Nobelprijs voor de economie.

Waarom een Nobelprijs voor de economie?

Er is veel gespeculeerd over de vraag waarom de Zweedse centrale bank er zoveel waarde aan hechtte om een echte Nobelprijs te hebben. Waarom hebben ze niet gewoon een eigen prijs ingericht? De wiskundigen hebben dat per slot van rekening ook gedaan met de Fields medaille voor wiskundigen onder de 40 jaar en de meer algemene en zeer begeerde Abel prijs. De informatici deden hetzelfde met de fameuze Turing Award. Waarom deden de economen niet hetzelfde?

Een speculatie is dat de economie niet uit zichzelf al de status had die de wiskunde en de natuurwetenschappen wel al hadden. De economie probeerde zich ook toen al te vestigen als een harde wetenschap die met behulp van mathematische modellen de werking van de markt probeerde te doorgronden. De economie was volgens velen een exacte wetenschap. Alleen de erkenning daarvan bij het grote publiek (en veel politici en andere wetenschappers) ontbrak nog. Zou de economie net als de natuur- en scheikunde een Nobelprijs hebben, dan zou dat een sterk symbool zijn voor de gelijkwaardigheid van de economische en de natuurwetenschappen.

Een andere speculatie is van meer politieke aard. Veel economen en financieel specialisten waren (en zijn) ervan overtuigd dat de werking van de markt en de bijsturing ervan vooral als een technisch probleem gezien moest worden. De leiding van de Zweedse centrale bank was toentertijd ook deze mening toegedaan. Niet iedereen was (en is) het daarmee eens. Anderen wilden het economisch leven inrichten volgens een inhoudelijke visie op de maatschappij en de rol van de economie daaraan ondergeschikt maken. Als de economie nu erkend zou worden als een harde wetenschap dan zou deze technocratische visie op de sturing van de economie aan kracht winnen. Een Nobelprijs zou deze beweging kunnen ondersteunen en daarmee dus ook het beleid van de centrale bank van Zweden.

Kritiek

Er is bepaald veel kritiek op de Nobelprijs voor de economie. Veel nazaten van Alfred Nobel moeten er niets van hebben en laten dat ook regelmatig in het openbaar weten. Er is, zoals ook hierboven is aangegeven, geen enkele aanwijzing dat Alfred Nobel het had willen opnoemen in zijn testament. De nieuwe Nobelprijs voor de economie maakt volgens hen ten onrechte gebruik van de naam Nobel. In 2001, dus precies 100 jaar na de toekenning van de eerste Nobelprijzen, verscheen er in de krant Svenska Dagbladet een artikel van vier nazaten van Alfred Nobel waarin ze nog eens fel protesteerden tegen de nieuwkomer.

Maar het zijn niet alleen de nazaten. Ook onder economen zelf is er kritiek. Sommigen menen dat het beleid van de Zweedse Centrale Bank terug te vinden is in de kandidaten die voor de prijs geselecteerd worden. Het zou vooral gaan om neo-liberale markteconomen met sterke voorkeur voor wiskundige theorievorming. Veel van deze criticasters vinden dat economie eigenlijk niet thuishoort in het rijtje natuurkunde, scheikunde en geneeskunde. De economie is volgens hen een sociale wetenschap waarin opvattingen over mens en maatschappij een belangrijke rol spelen. Het aureool van exact-wetenschappelijke autoriteit dat door een Nobelprijs aan de economie verleend wordt is in die context simpelweg misplaatst.

Deze kritiek is nog steeds actueel. Maar daar tegenover staan velen die vinden dat de economie een vak is met een grote maatschappelijke impact en dat een zeer prestigieuze prijs ook voor economen op zijn plaats is. Het is weliswaar geen echte Nobelprijs wanneer het testament van Nobel als richtlijn genomen wordt, maar in de praktijk maakt het niet veel uit. De actie van de Zweedse centrale bank is dus succesvol geweest. Of het een juiste actie is geweest, daarover zal eenieder zijn eigen oordeel moeten vormen.