De gevolgen van platentektoniek voor het landschap

Platentektoniek is de beweging van de aardkorst. Onze aardkorst bestaat uit vele stukken (platen of schollen). Platen die bewegen en aardbevingen, landverschuivingen, vulkaanuitbarstingen en tsunami’s kunnen veroorzaken. In Nederland zijn af en toe lichte aardbevingen het gevolg hiervan. Maar het meest zichtbare gevolg is toch wel een aantal prachtige gevolgen voor ons landschap. Gevolgen die het Nederlandse landschap kenmerkend makend.

• Het Limburgse landschap
• Zouthuisjes in Overijssel
• Wijstgronden
• De steengroeve in Winterswijk

Het Limburgse landschap

Daar waar aardplaten (stukken van de aardkorst) dicht bij elkaar liggen geven geeft het breuklijnen. Grote actieve, bewegende breuklijnen kunnen veel ellende geven. In Nederland waar enkele breuklijnen actief zijn, geeft het hoofdzakelijk een landschapsverandering. De aardkorst komt omhoog (de horsten) of juist omlaag (de slenken). De slenken vormen vaak de bedding voor onze rivieren. De horsten en slenken geven het landschap wat zo treffend is voor Limburg. Het heuvelige landschap van zuid Limburg met hoogteverschillen, meanderende beekjes, wegen met echte haarspeldbochten, kalksteengroeves, kilometerslange steenkoolmijngangen en schitterende vergezichten. Het heuvellandschap varieert van 60 tot 321 meter boven NAP. Met als hoogste punt, de 322,5 meter Vaalserberg.

Zouthuisjes in Overijssel

Bewegingen van de aardkorst (platentektoniek) veroorzaken dat grote hoeveelheden lagen grond verplaatst of verschoven worden en het ontstaan van breuklijnen. Het ene deel komt hoger te liggen dan het andere deel. Bijvoorbeeld het steenzout wat op een grote diepte ligt. De druk van de bewegende platen verandert de zoutlaag in een vloeibare massa en wordt de breuken in geperst. Dit gebeurde onder ander in Hengelo (OV.), waardoor er ondergrondse koepels zout ontstonden. Het zout kwam alleen niet genoeg omhoog om te gebruiken. In 1886 stuitte men bij toeval op deze zoutlagen. En in 1919 begon in Boekelo (OV.) de productie van zout.

Productie van zout

Vandaag de dag zijn er in Twente op veel plekken de karakteristieke groen gekleurde zouthuisjes te zien in het landschap. Gebouwd in Saksische stijl met zelfs een gevelteken. In de zouthuisjes gaan kilometers lange buizen de grond in. Door de buizen wordt warm water geloosd in de zoutlaag diep in de grond. Het vaste zout verandert in een vloeibare massa, in pekelzout. Andere buizen pompen het pekelwater omhoog en vervoeren dit pekelwater naar de zoutfabrieken voor verdere verwerking.

Wijstgronden

Wijstgronden zijn een ander kenmerk in het landschap veroorzaakt door tektonische invloeden. Grondwater stroomt normaal van een hoger gelegen gebied naar een gebied wat lager ligt. Langs de Peelrandbreuk in Limburg wordt de doorstroming bemoeilijkt door moeilijk tot geen waterdoorlatende lagen. Lagen van klei of ijzer-oerbanken belemmeren dan de grondwaterstroom. Tegen alle logica in gaat het water zijn weg naar boven zoeken en komt als kwelwater aan het oppervlak. Deze bijzondere vorm van kwel wordt wijst genoemd. De hoger gelegen gronden worden zo een nat en moerassig gebied (wijsgronden) en de lager gelegen gronden blijven droger dan te verwachten valt.

Roestrood

Wijstwater bevat veel ijzer en geeft het water een prachtige roestrode kleur. Het ijzer gaat oxideren wanneer het in contact komt met zuurstof en kleurt dan roodbruin. Veel stroompjes in de streek van de Peelhorst kleuren dan ook rood-bruinachtig. Wijst is een bijzonder zeldzaam verschijnsel en een wijstgebied tussen Uden en Vorstenbosch is in 2004 dan ook door de provincie Noord-Brabant uitgeroepen tot aardkundig monument.

De steengroeve in Winterswijk

Onder invloed van tektonische krachten zijn in oost Nederland delen van de aardkorst langs breuklijnen in verticale richting verschoven. De jongere lagen zijn door erosie weggesleten zodat de diepe gelegen lagen aan de oppervlakte kwamen. De ondergrond rond Winterswijk (Achterhoek) heeft een grote verscheidenheid aan lagen uit verschillende tijdvakken (230 miljoen jaar geschiedenis).

Lagen
De ondergrond is opgebouwd uit verschillende lagen. Lagen als:

• Steenzout. Op een diepte van 800 tot 1000 meter. De druk van bovengelegen lagen worden de zoutpakketten een soort dikke stroop en kruipt langs breuken omhoog.
• Carboon. Onder de zoutpakketten vinden ligt het gesteente carboon.
• Bontzandsteen. Boven de zoutpakketten ligt bontzandsteen die soms wel een dikte heeft van 600 meter.
• Muschelkalk. Bovenop de bontzandstenen laag ligt de muschelkalk , mosselkalk of kalksteen.
• De muschelkalk is ontstaan door miljoenen jaren neerdalen van slibdeeltjes op de toenmalige zeebodem. Bewegingen in de ondergrond duwen de kalksteen naar de grondoppervlakte. De muschelkalk bevat dan ook veel fossielen.

Fossielen

De plek waar de meeste bijzondere overblijfselen te vinden zijn, is in de steengroeve van Winterswijk. Een paar kilometer ten oosten van Winterswijk, richting Duitse grens. Hier liggen een aantal kalksteengroeven bij elkaar waardoor het proces van bezinking van deeltjes in het water door de zwaartekracht (sedimentatie) het verleden bewaard is gebleven. In de verschillende lagen zijn onder ander voetafdrukken en loopsporen van sauriërs gevonden. Ook zijn er vondsten gedaan van verscheidene mineralen, zoals marcasiet, galeniet, calciet en pyriet (het Winterswijks 'goud').