Hortus Botanicus: tuin van groot wetenschappelijk belang

Met Hortus Botanicus wordt een botanische tuin bedoeld. Een botanische tuin is een tuin met een wetenschappelijk karakter en in de meest strikte zin een wetenschappelijke plantencollectie. Maar eigenlijk bevat de term twee onderdelen. Een hortus is een plantentuin voor wetenschappelijk onderzoek en een botanicus is een wetenschapper of plantkundige die zich bezighoudt met planten. Naast het wetenschappelijke karakter heeft een botanische tuin dikwijls ook de taak om bedreigde plantensoorten te bewaren. Ook bieden de meeste tuinen de gelegenheid aan iedereen om de planten te bekijken en te bestuderen. De directeur van een botanische tuin wordt prefect of praefectus horti genoemd.

Ontstaan van botanische tuinen

De eerste universitaire botanische tuin stamt uit 1543 en werd aangelegd in de Italiaanse stad Pisa. De eerste Nederlandse Hortus Botanicus werd in 1587 gesticht in Leiden en was “Dienende tot leeringe van aller de ghene, die in der medecijnen studeren”. In de renaissancetijd ontwikkelde de plantenkunde zich steeds meer en werd het plantenassortiment voortdurend aangepast. Die ontwikkeling zette zich ook daarna voort waardoor er in de zeventiende eeuw in Nederland al een groot aantal tuinen bestond die vooral bestemd waren voor het onderwijs. De eeuwen daarna onderscheidden de tuinen zich meer en meer door hun specifieke collecties.

Groot wetenschappelijk belang

De planten van een hortus worden ter plekke gekweekt. Oudere hortussen hebben soms grote volwassen exemplaren van bomen en struiken. De meeste hortussen zijn gespecialiseerd in bepaalde plantengroepen of boomsoorten. Zo bestaan er botanische tuinen met voornamelijk bomen (arboretum) of hoofdzakelijk coniferen (pinetum). Een tuin met verschillende soorten rozen wordt een rosarium genoemd. De belangrijkste taak van botanische tuinen is de wetenschappelijke functie maar daarnaast bestaat ook de taak van het behoud van plantensoorten. Ook wil een Hortus Botanicus de planten laten zien aan belangstellenden. De meeste bezoekers van de tuinen zijn ook geïnteresseerd in de naamgeving (nomenclatuur) van alle planten. Het is daarom gebruikelijk dat de planten van naambordjes zijn voorzien.

Hortus Botanicus soms gecombineerd met een herbarium

Vaak is een Hortus Botanicus verbonden aan een universiteit waarbij soms ook een herbarium aanwezig is. Een herbarium is een verzameling gedroogde planten. Het drogen van de planten gebeurt in een speciale plantenpers. Naast de combinatie met een universiteit kan zo’n verzameling echter ook deel uitmaken van een natuurhistorisch museum of kan geheel onafhankelijk zijn.

Bijzonderheden van enkele belangrijke hortussen

Nederland telt een aantal botanische tuinen met allen hun eigen belangrijkheid en kracht om naast het wetenschappelijk doel ook publiek aan te trekken. De oudste botanische tuin is die van Leiden. Enkele andere grote steden met een botanische tuin zijn onder andere Amsterdam, Delft, Nijmegen en Utrecht.

Amsterdam

In 1638 verscheen in Amsterdam de Reguliershof op het terrein van een voormalig klooster. De Reguliershof was een botanische tuin met medicinale planten voor apothekers en chirurgijnen. Het aantal planten nam onder leiding van beheerder Johannes Snippendaal in de loop van de jaren sterk toe. Het stadsbestuur was zeer tevreden met de hortus omdat die geld opleverde door de productie en verkoop van inheemse kruiden en exoten. Nadat de stad voor de vierde keer was uitgebreid werd de hortus in 1682 verplaatst naar het terrein van het Binnengasthuis. In de tachtiger jaren van de twintigste eeuw dreigde de tuin te worden opgeheven maar een opgerichte stichting van vrienden (opgericht in 1986) redde de tuin. Tegenwoordig (2016) zijn er meer dan zesduizend planten en bomen van ongeveer vierduizend soorten zowel tropische als inheemse in de Reguliershof te vinden.

Delft

De Botanische Tuin TU Delft is verbonden aan de Technische Universiteit Delft. De tuin van tweeëneenhalve hectare groot is in vergelijking met andere botanische tuinen pas betrekkelijk recent opgericht namelijk in 1917. De tuin bevat een bomentuin, eenjarige bloemplanten, genotsplanten, kruidenplanten en een kassencomplex.

Leiden

De Hortus botanicus Leiden is in 1590 opgericht en daarmee de oudste nog bestaande botanische tuin van Nederland. De tuin is te vinden in Leiden aan het Rapenburg en vanaf het ontstaan al toegankelijk voor het publiek. Hortus botanicus Leiden heeft samenwerkingsverbanden met andere botanische tuinen. Maar ook zowel nationaal als internationaal met herbaria, musea, overheidsinstanties, universiteiten en verenigingen.

De botanische tuin bestaat uit verschillende onderdelen met als oudste de Voortuin uit 1594. In die Voortuin staat een goudenregen die al in 1601 is geplant en een eveneens zeer oude tulpenboom uit 1682.

Nijmegen

Hortus Nijmegen is eveneens een botanische tuin. De tuin is pas aangelegd tussen 1969 en 1971 als onderdeel van Park Brakkenstein. Om onderzoek te kunnen doen naar rotsplanten uit het Alpengebied werd een speciale rotsheuvel gebouwd met rotsblokken uit de Ardennen. Na een periode van verwaarlozing nam de Stichting Hortus Arcadië in 1999 het beheer over en knapte de tuin op. In 2015 trad een nieuw bestuur aan en werd de naam gewijzigd in Hortus Nijmegen.

Utrecht

De Botanische Tuinen Universiteit Utrecht (opgericht in 1636) zijn verbonden aan de Universiteit van Utrecht en zijn in eerste instantie bedoeld voor onderzoek en onderwijs. Ook deze tuinen hebben een eeuwenlange traditie. De tuinen zijn ook aangesloten bij nationale en internationale organisaties.

Nederlandse Vereniging van Botanische Tuinen

Om het maatschappelijk belang van de botanische tuinen nog groter te maken is in 1998 de NVBT (Nederlandse Vereniging van Botanische Tuinen) opgericht. De NVBT komt voort uit de Stichting Nationale Plantencollectie en de Stichting Nationale Plantentuinen. De NVBT houdt zich bezig met de uitwisseling van kennis op het gebied van de soorten planten. Zij organiseert diverse activiteiten en maakt lesprogramma's. Bij de NVBT is een groot aantal tuinen aangesloten waar regelmatig activiteiten worden georganiseerd zoals rondleidingen voor het publiek, tentoonstellingen en plantenmarkten. In de aangesloten tuinen bevindt zich een grote diversiteit met universitaire botanische tuinen, niet-universitaire botanische tuinen, arboreta en dierentuinen met een botanische afdeling. Bij de NVBT aangesloten tuinen zijn:

• Aalsmeer - Historische Tuin Aalsmeer
• Ambt Delden - Twickel
• Amsterdam - Hortus Botanicus Amsterdam
• Amsterdam - Hortus Botanicus Vrije Universiteit
• Apeldoorn - Paleis Het Loo
• Arnhem - Burgers’ Zoo
• Arnhem - Nederlands Openlucht Museum
• Buitenpost - De Kruidhof
• De Lutte - Arboretum Poort-Bulten
• Delft - Botanische Tuin TU Delft
• Den Helder - Oranjerie De Groene Parel
• Doorn - Von Gimborn Arboretum
• Harskamp - Passiflora Hoeve
• Hilversum - Pinetum Blijdenstein
• Kerkrade - Botanische tuin Kerkrade
• Leiden - Hortus botanicus Leiden
• Limmen - Hortus Bulborum
• Nijmegen - Proeftuin en Genenbank
• Nijmegen - Hortus Nijmegen
• Oudenbosch - Arboretum Oudenbosch
• Pieterburen - Domies Toen
• Putten - Landgoed Schovenhorst
• Rotterdam - Diergaarde Blijdorp
• Rotterdam - Trompenburg Tuinen & Arboretum
• Utrecht - Botanische Tuinen Universiteit Utrecht
• Wageningen - Belmonte
• Zuidoostbeemster - Beemster Arboretum