Vingerafdrukken in een databank: Hoe regelt de wet dat?

Meetbare, onderscheidende karaktereigenschappen - zoals in de wereld van de vingerafdruk - zijn bij het opsporen en vervolgen van daders niet meer weg te denken uit de hedendaagse strafpraktijk. De vingerafdruk geldt als een krachtige bewijsmiddel in het strafrecht. Hoe is het gebruik van de vingerafdruk in de opsporing en vervolging in Nederland geregeld? De biometrie is het meten en verzamelen van unieke lichaamskenmerken zoals DNA, stemherkenning en uiteraard die van de vingerafdruk. De technische ontwikkelingen rondom de vinger(afdruk) in binnen- en buitenland staan ook niet stil. Hoe heeft Nederland de vingerafdruk in het strafrecht onder invloed van dit alles vorm gegeven in zijn databanken?

• Databanken voor vingerafdrukken en het gekozen systeem AFIS
• Hoe regelt de wet vingerafdrukken in het strafrecht: de databanken VVI en HAVANK
• Wiens vingerafdrukken worden in de vingerafdrukdatabank HAVANK opgeslagen?
• Wie mag vingerafdrukken afnemen bij een verdachte?
• Het ketenpersoonsregister: de SKDB en de match ter identificatie
• Privacywetgeving en doelbinding

De vingerafdruk blijft in Nederland vanwege allerlei technische verfijningen, nieuwe opvattingen, en/of verplichtende EU afspraken (EU regelingen) volop in de schijnwerpers staan. Vernieuwende rechterlijke uitspraken en aanpassingen in de wetgeving zijn daar voorbeelden van. Denk bijvoorbeeld aan de aanpassingen medio 2016 in het besluit identiteitsvaststelling verdachten en veroordeelden (BIVV) en in het besluit toepassing maatregelen in het belang van het onderzoek (BTMBO), wat de certificering van de vingerafdrukexperts betreft en de forensisch-technische normen, die Europabreed toegepast moeten worden.

Aangezien gegevens over vingersporen regelmatig tussen EU-lidstaten en landen daarbuiten onderling worden uitgewisseld, is het wettelijk vastleggen van gelijkwaardige, onderlinge normen gewoon een must. De accreditatieverplichting voor Nederland is medio 2016 opgenomen in artikel 8a BIVV. Het komt de nauwkeurigheid en betrouwbaarheid van de vingerafdruk als bewijsmiddel ten goede. Het gebruik van vingerafdrukken tijdens de strafprocedure als bewijsmiddel à charge heeft namelijk aanzienlijk wat gewicht in de schaal. Zijn betrouwbaarheidsgehalte dient onbesproken te zijn, waar ook in Europa vastgesteld.

Databanken voor vingerafdrukken en het gekozen systeem AFIS

De Nederlandse overheid gebruikt diverse geautomatiseerde vingerafdruksystemen om vingerafdrukken (vingersporen) te bewaren. Het systeem staat bekend onder een Engelse afkorting: AFIS. Dit betekent voluit automated fingerprint identification system. Het AFIS systeem in Nederland heeft betrekking op twee rechtsgebieden:

• de vreemdelingenwetgeving (dit onderdeel blijft verder buiten beschouwing);
• de strafwetgeving.

Hoe regelt de wet vingerafdrukken in het strafrecht: de databanken VVI en HAVANK

Binnen de Nederlandse strafwetgeving zijn twee databanken ingericht voor vingerafdrukken. Dat zijn:

• VVI, de afkorting voor voorziening voor verificatie en identificatie;
• HAVANK, voluit is dat het automatisch vingerafdrukkensysteem Nederlandse collectie.

Zij worden beide beheerd door de justitiële informatiedienst (JustID). JustID is aangewezen als de matching autoriteit (MA) en vervult in die hoedanigheid diverse taken als databasebeheerder. Om eens en voor altijd alle onduidelijkheid weg te nemen, staat sinds medio 2016 expliciet in de wet te lezen, dat beide systemen een andere, eigen doel dienen en dat zij daarom gedeeltelijk (er is uiteraard wat overlap) andere categorieën vingerafdrukken bevatten.

De databank VVI
VVI is gericht op de identificatie van verdachten en veroordeelden tijdens de strafketenprocedure (artikel 9, lid 1 BIVV). Het beantwoordt de vraag: "Bent u wel wie u zegt te zijn?" De wetgever zegt het volgende over de VVI-taak: "De VVI is bedoeld voor de keten-brede identificatie en verificatie van bekende verdachten en veroordeelden. Dit is een proces dat snel moet verlopen en niets van doen heeft met het bewijs van een strafbaar feit."

Misbruik voorkomen

In het kader van de vergeldingsgedachte is het in de strafrechtketen van belang, dat de juiste verdachte voor het hekje verschijnt en de juiste veroordeelde zijn opgelegde straf ondergaat. Het mag niet mogelijk zijn, dat een look-a-like of stand-in in zijn plaats de opgelegde straf ondergaat. Dit is één van de vele redenen waarom vaststelling van de identiteit op de juiste manier, betrouwbaar en zorgvuldig moet zijn. De VVI maakt het systeem voor identificatie in de strafrechtketen (het proces van verdachte tot veroordeelde) zo waterdicht mogelijk. In de VVI-databank staan de vingerafdrukken van de volgende categorieën personen:

• verdachten;
• gewezen verdachten;
• veroordeelden.

De databank HAVANK

HAVANK richt zich op strafzaken en heeft tot doel strafbare feiten te voorkomen, opsporen, vervolgen en af te doen bij de rechter. HAVANK helpt ook bij de identificatie van overledenen. De wetgever zegt over HAVANK: "HAVANK is bedoeld voor het vergelijken van vingerafdrukken van een verdachte met op de plaats van het delict aangetroffen sporen. De uitkomst van die vergelijking kan rechtstreeks meewerken aan het bewijs van een strafbaar feit. Dit vereist een hoge mate van zekerheid".

Daarom wordt HAVANK - het opsporingsgedeelte van Havank om precies te zijn - gevuld met materiaal, dat via forensisch-technisch onderzoek is verzameld op een plaats delict (PD) bijvoorbeeld.

Wiens vingerafdrukken worden in de vingerafdrukdatabank HAVANK opgeslagen?

De volgende categorieën staan - op grond van artikel 8 lid 2 BIVV - in HAVANK:

• verdachten
• veroordeelden
• gewezen verdachten
• overleden slachtoffers van misdrijven
• onbekende verdachten

Wat verstaat de wet onder een gewezen verdachte of een onbekende verdachte? De wetgever heeft een aantal definities gegeven om dat aan te geven:

Wie mag vingerafdrukken afnemen bij een verdachte?

Een ander woord voor vingerafdruk is dacty, dat afgeleid van het Griekse woord dactylos (vinger). De belangrijkste wettelijke bevoegdheid tot het afnemen van dacty door opsporingsambtenaren tijdens de opsporingsfase is toegestaan op grond van wettelijke bepalingen uit het wetboek van strafvordering (WvSv) en is bedoeld om:

• de identiteit vast te stellen van een aangehouden verdachte, die verdacht wordt van een strafbaar feit, dat vermeld wordt in artikel 67, lid 1 WvSv. In de regel zijn dat ernstige misdrijven met een voorlopige hechtenis optie en een minimum gevangenisstraf van vier jaar of meer. De wettelijke bevoegdheid tot afname staat omschreven in artikel 55c WvSv.
• de identiteit vast te stellen van een niet aangehouden verdachte, die verhoord wordt en op wie de verdenking rust van een ernstig strafbaar feit, zoals omschreven in artikel 67 lid 1 WvSv;
• de identiteit vast te stellen van de verdachte, wanneer getwijfeld wordt aan zijn opgegeven identiteit. Dit vereist wel toestemming van een persoon die hoger in de dienstketen staat.

Bemonsteren niet verdachte personen

Relevante personen worden ook bemonsterd om referentiemateriaal te doneren. Dit gebeurt om sporen van bijvoorbeeld een medebewoner, getuige, thuishulp of hulpverlener uit te sluiten van het opsporingsonderzoek. Het is vanzelfsprekend, dat deze afdrukken niet in het deel van de database worden opgenomen, dat bedoeld is voor opsporingsactiviteiten. De wet laat het ook niet toe.

Het ketenpersoonsregister: de SKDB en de match ter identificatie

Het afnemen van vingerafdrukken vindt in principe plaats op het politiebureau. Met het oog op de kwaliteit dient het afnemen te voldoen aan allerlei wettelijk vastgestelde werkprotocollen en forensisch-technische (FT) normen. Afgenomen afdrukken worden (via de computer) doorgegeven aan de databanken van HAVANK en VVI. De VVI staat in verbinding met het ketenpersoonsregister: het SKDB (strafrechtsketendatabank). Hierin staan onder meer de persoonsgegevens van geregistreerde personen, hun eventuele aliassen en foto's.

De match in VVI brengt snel de identificatie van de persoon aan het licht. Een persoon die in VVI al voorkomt, is namelijk gelinkt aan zijn persoonsgegevens in de SKDB en heeft zijn persoonlijk (uniek) strafketennummer SKN. Dat behoudt hij zijn leven lang. Een persoon wiens vingerafdrukken nog niet zijn geregistreerd is in VVI, ontvangt via JustID een eigen, uniek strafketennummer (SKN) en wordt opgenomen in de SKDB.

De 'inkt op papier'-methode is de traditionele methode om vingerafdrukken af te nemen. Anno 2016 is de livescan met behulp van een elektronische scanner sterk in opkomst (zuil).

Privacywetgeving en doelbinding

Een databank is in de ogen van de wet een register. Zulke registers vallen onder de Nederlandse privacywetgeving. De privacywetgeving geeft aan welke verwerkingen met een register mogen worden gedaan. Het doel van een register is daarom van groot belang. Dat geeft namelijk de doelbinding aan. Het is niet toegestaan buiten de doelbinding te treden. Dit heeft tot gevolg dat de privacy rechten van de personen die in de registers staan worden gerespecteerd. De wetgever heeft uitdrukkelijk de doelbinding van VVI (verificatie en identificatie) en HAVANK (opsporingsactiviteiten) aangegeven, zodat niet aan de privacyrechten kan worden getornd. De SKDB is als register eveneens onderworpen aan de privacywetgeving.

Het handmatig zoeken naar de identificatie van een vingerafdruk met behulp van een kaartenbak staat ver verwijderd van de huidige toepassing met ingewikkelde bewerkingen van de afdruk zoals in HAVANK en afgeleide wiskundige berekeningen (algoritmen) om een match te zoeken. Het uitgangspunt is meer dan honderd jaar wel onveranderd gebleven: beide gebruiken bepaalde onderscheidende, unieke kenmerken in de patronen van de afdruk (de dactyloscopische punten).

Lees verder

• De biometrische irisscan, iriscode en irisherkenning