Het Hof van Justitie van de Europese Unie (HvJ-EU)
De Europese Unie (EU) heeft door zijn omvang een ingewikkelde organisatie gekregen. De namen van de machtige instellingen van de EU klinken meestal bekend in de oren, maar wie wat doet en hoe, is niet altijd even duidelijk. Zo is het Hof van Justitie van de Europese Unie (HvJ-EU) als rechtscollege een onmisbare schakel binnen de EU. Welke taken en bevoegdheden heeft dat Hof eigenlijk? Uitspraken van het Hof kunnen ingrijpende gevolgen hebben voor alle lidstaten. Zij kunnen wat dat betreft verstrekkende gevolgen hebben voor alle ingezetenen van de EU. Hoe is het Hof van Justitie georganiseerd en welke taken oefent het uit?
Oprichting van het Europese Hof HvJ-EU
De EU heeft in de loop der tijd veel macht verworven. Het heeft instellingen in het leven geroepen op basis van de triaspoliticatheorie, namelijk gescheiden wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende machten. Zodoende kan de EU wetgeving (geheel op democratische gronden uiteraard) opstellen en opleggen aan de lidstaten en de uitvoering daarvan afdwingen door daarover recht te spreken. De rechtsprekende tak van de EU heet het Hof van Justitie van de Europese Unie (HvJ-EU). Uitspraken van het Hof zijn bindend voor alle aangesloten landen (ook al zijn het arresten of beschikkingen van een kamer die uit niet-Nederlandse rechters bestaat).
Indeling van het HvJ-EU
Elke rechtsgang van enige omvang heeft veel rechters, advocaten-generaal, griffiers en bijbehorende ondersteuning nodig. Dat is ook zo bij het Hof van Justitie. De Europese Unie heeft een aantal instellingen opgericht binnen het Hof van Justitie om het takenpakket uit te voeren. Het Hof bestaat namelijk uit twee rechtscolleges, te weten:
- Het Hof van Justitie;
- Het Gerecht.
De term Hof van Justitie verwijst ofwel naar de rechtscolleges het Hof van Justitie en het Gerecht tezamen (overkoepelend), ofwel naar het afzonderlijke, individuele rechtscollege het Hof van Justitie.
Wat is de wettelijke basis van het HvJ-EU?
Rechtspreken heeft een wettelijke basis nodig, wil de uitkomst van een zaak van enige betekenis zijn en uiteraard een bindend karakter hebben. Rechtsspreken bij het Hof van Justitie vindt plaats op basis van:
- artikel 19 van het Verdrag betreffende de Europese Unie (VEU);
- artikelen 251 t/m 281 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (VWEU);
- artikel 136 Euratom;
- het Protocol nr. 3 betreffende het statuut van het Hof van Justitie van de Europese Unie, gehecht aan de Verdragen
- het Statuut van het Hof van Justitie van de Europese Unie;
- het reglement voor het Hof van Justitie
Het Protocol 3
Protocol 3 zet artikelsgewijs de organisatie van het Hof van Justitie met bijbehorende procedures op een rij. De gebruikte terminologie in deze wetsartikelen is anders dan In Nederland gebruikelijk is. Het EU-recht gebruikt bijvoorbeeld als term
'beroep op' (niet naleving bijvoorbeeld) in plaats van de bekende term 'een verzoekschrift indienen'. Het EU-recht gebruikt als term
'hogere voorziening' in plaats de bekende term 'hoger beroep' aantekenen.
De overkoepelende Hof van Justitie
Het HvJ-EU is in 1952 opgericht en houdt zijn standplaats in Luxemburg. Wat doen de verschillende rechtcolleges binnen het HvJ-EU? Zij houden toezicht op het uniform uitleggen en toepassen van EU-recht in alle lidstaten of anders gezegd: zij waken over “de eerbiediging van het recht bij de uitlegging en toepassing van de Verdragen”.
Alle rechters behandelen binnen hun takenpakket uiteenlopende zaken volgens in de wet vastgelegde procedures. De functies die zij uitoefenen, houden rechtstreeks verband met hun aangewezen taken, te weten:
- de toezichtfunctie op het rechtmatig handelen van EU-instellingen;
- de toezichtfunctie op het naleven van verdragsverplichtingen door de lidstaten;
- de uitlegfunctie ten aanzien van de EU-regels.
De organisatie van het individuele Hof van Justitie
De rechterlijke organisatie van het individuele rechtscollege Hof van Justitie ziet er als volgt uit:
- een president;
- rechters, die door hun nationale regeringen benoemd zijn. Rechters zijn verdeeld over zogeheten kamers;
- vaste advocaten-generaal (AG) die juridische adviezen (conclusies) over zaken voorleggen aan de rechters;
- een griffier die als secretaris-generaal leiding geeft aan diverse diensten, die onder de President vallen.
Verder kent de organisatie van het Hof van Justitie natuurlijk zittingsgriffiers, beleidsmedewerkers, administratiepersoneel, bodes, tolken enzovoorts.
Hoe is de indeling naar kamers geregeld?
Rechters hebben zitting in een 'grote kamer' (met dertien rechters) of een 'kleine kamer' (met drie of vijf rechters). Bij wijze van grote uitzondering kunnen zij allemaal tegelijkertijd zitting hebben in één kamer (een voltallige zitting). Er is dan iets bijzonders aan de hand. Elke kamer heeft minstens een voorzitter en een griffier nodig. Een grote kamer komt in beeld, wanneer zaken zeer ingewikkeld zijn of erg belangrijk zijn. Een lidstaat of een instelling die partij is bij een zaak kan vragen om die zaak te laten behandelen door een grote kamer. Overige zaken worden geappointeerd door een kleine kamer. De term kleine kamer betekent niet dat uitspraken van deze kamers minder zijn qua belang. Hun uitspraken kunnen evenals die van de grote kamers behoorlijk ingrijpen in de lidstaten.
Afzonderlijke taken
De taken van het Hof van Justitie als rechtscollege zijn verwerkt in diverse procedures, zoals:
- de prejudiciële beslissing (uitleg van een rechtsregel);
- de inbreukprocedure of het beroep wegens niet nakoming (verplichtingen naleven);
- het beroep tot nietigverklaring (rechtmatig handelen);
- hoge beroep van zaken van het Gerecht (beperkt tot rechtsvragen);
- het heronderzoek.
De prejudiciële verwijzing
Het EU-recht dient in alle landen op dezelfde manier te worden uitgelegd. De EU moet erop kunnen rekenen, dat geen enkele discrepantie bestaat tussen de aangesloten landen op dat gebied. Die uniformiteit is belangrijk om als één geoliede machine samen te kunnen functioneren. De bevoegdheid om rechtsregels uit te leggen, is gebaseerd op artikel 19, lid 3 onder b (VEU). Zij hebben zogezegd daarmee 'het laatste woord' over de vraag in kwestie.
Rechtsregels zijn niet altijd recht toe, recht aan. Soms willen nationale rechters duidelijkheid over een bepaalde rechtsregel. Zij kunnen dit rechtscollege vragen uitspraak te doen over de vraag of hun nationale wetgeving strookt met specifieke EU-recht of vragen of het handelen van een EU-instelling of EU-orgaan overeenstemt met relevante EU-recht (art. 267 VWEU). Ook de bij de zaak betrokken onderdanen en instellingen kunnen om een prejudiciële beslissing vragen. Het antwoord legt het college vast in een arrest of in een aangeklede beschikking.
Soms is een vraag wel eens eerder ter sprake geweest. Het rechtscollege kan in dat geval de zogeheten vereenvoudigde procedure volgen. De kamer geeft als antwoord– na de conclusie van de AG – een aangeklede beschikking af met verwijzingen naar het eerdere arrest of andere betrokken uitspraken. Dit is tijdbesparend en efficiënt.
Soms is een snelle beslissing op zijn plaats. Een kamer kan dan beslissen om de versnelde procedure te volgen.
Het beroep wegens niet nakoming
Afgesproken EU-regels dienen op lidstaatniveau te worden nagekomen, anders is het uitbrengen van EU-wetgeving een zinloze exercitie. Om aan een plicht tot nakoming te voldoen, is het weleens nodig om op nationaal niveau wetgeving in te voeren met - onder andere - wetsartikelen over de handhaving daarvan. Dit kan bijvoorbeeld de uitwerking van een EU-richtlijn zijn (met een daarin opgenomen deadline). Er dient dan ook daadwerkelijk in elke lidstaat te worden gehandhaafd (vanaf de deadline) en niet gedoogd of niet opgetreden. Dat ondermijnt anders de gehele EU-gedachte. Het Hof van Justitie moet kunnen controleren of een lidstaat al zijn EU-verplichtingen nakomt in dit opzicht en bijdraagt aan de handhaving.
Voordat het Hof betrokken kan worden bij een zaak tot niet naleving, speelt de Europese Commissie een rol. Wanneer een zaak wegens niet nakoming wordt ingebracht, zal de Europese Commissie namelijk eerst de relevante lidstaat om input vragen. De Europese Commissie zal daarbij de ontdekte 'misser' aankaarten bij de lidstaat in kwestie en dat land adviseren om een en ander aan te passen. Een lidstaat krijgt zodoende de kans om een fout te herstellen. Wanneer de lidstaat een vastgestelde fout niet herstelt, dan kan een beroep wegens niet nakoming worden ingesteld bij het Hof van Justitie (artikel 258 VWEU).
De gang naar het Hof wordt in de regel ingesteld door de Europese Commissie, maar het staat de lidstaten vrij om zelf ook beroep aan te tekenen. Dit laatste is niet gebruikelijk. Niemand wil natuurlijk de relatie met andere landen op de spits drijven. Bij gebleken niet naleving legt het Hof de verplichting tot naleving op in een arrest. Wanneer een lidstaat geen gevolg geeft aan dat arrest, dan kan als reactie een geldboete worden opgelegd of een voorwaardelijk geldbedrag. Het kan natuurlijk niet zo zijn, dat een lidstaat niet aan zijn verplichtingen voldoet en een wet naast zich neerlegt of aan eigen wetgeving blijft vasthouden, die in strijd is met Europese wetgeving. Een andere term voor ‘beroep op niet-nakoming’ is inbreukprocedure.
Het beroep tot nietigverklaring
Een persoon kan vragen om een handeling van een instelling, orgaan of instantie van de Unie nietig te verklaren (artikel 263 VWEU). Het kan gaan om onbevoegdheid om die handeling te mogen verrichten of om schending van vormvoorschriften bijvoorbeeld.
Het beroep wegens nalaten
Soms kan een EU-instelling, orgaan of instantie ervoor kiezen om niet op te treden, terwijl die plicht op basis van EU-recht er wel ligt. Een persoon kan vragen om dat nalaten als onrechtmatig te bestempelen (artikel 265 VWEU).
De hogere voorziening
Het is mogelijk om bij dit rechtscollege tegen arresten en beschikkingen van het Gerecht in hoger beroep te gaan (een hogere voorziening instellen). Dit hoger beroep is beperkt tot rechtsvragen. Het is daarom een beperkte hogere voorziening. Het Hof kan een beslissing van het Gerecht vernietigen.
Het heronderzoek
Wanneer de gedachte bestaat, dat de uniformiteit of samenhang van het EU-recht gevaar loopt door een uitspraak van het Gerecht in ambtenarenzaken, kan het Hof als rechtscollege bij wijze van hoge uitzondering nogmaals een zaak onderzoeken.