Meer hitte in Nederland?

Klimaatonderzoekers en weerhobbyisten zijn het erover eens: de opwarming van de aarde, waarover men het al jaren heeft, is in volle gang. Ook in Nederland wordt het ene na het andere warmterecord verbroken. In juli 2019 gebeurde dit op spectaculaire wijze. Het bijna 75 jaar oude warmterecord uit Warnsveld werd op 25 juli van dat jaar verpulverd. In Gilze-Rijen werd het maar liefst 40,7 graden en ook diverse andere weerstations overschreden de 40-gradengrens. In theorie was het allang duidelijk dat het in Nederland 40 tot 41 graden moest kunnen worden, maar hoe komt het eigenlijk ondanks de huidige klimaatsverandering, dit zo lang geduurd heeft? Naast de vraag of het in Nederland daadwerkelijk warmer wordt, kunnen we ons de vraag stellen in hoeverre mensen hierop voorbereid zijn en wat je kunt doen om jezelf tegen extreme hitte te beschermen. Hoog tijd om deze vragen eens wat uitgebreider onder de loep te nemen

Wat is een hittegolf?

Wanneer de temperatuur een keer boven de 30 graden uitkomt, hebben mensen het algauw over een hittegolf. Dit is niet juist; om een warme periode het label 'hittegolf' te kunnen meegeven, moet aan een aantal voorwaarden worden voldaan. In De Bilt moet het op vijf opeenvolgende dagen, meer dan 25 graden worden. Drie van die vijf dagen moeten bovendien tropisch zijn; dat wil zeggen: op die dagen moet het 30 graden of warmer worden.

Vaak gebeurt het dat dit in Maastricht wel zo is, maar in De Bilt net niet. Er is dan sprake van een plaatselijke hittegolf. Alleen als in De Bilt aan de voorwaarden voor een hittegolf is voldaan, telt ie mee in het rijtje met hittegolven sinds 1901. Er wordt dan over een 'landelijke hittegolf' gesproken, terwijl er ook in dat geval niet in heel Nederland sprake hoeft te zijn geweest van een hittegolf (denk aan de Waddeneilanden).

Nummer veertig in het rijtje
De hittegolf van 30 juni t/m 5 juli 2015 was nummer veertig in het rijtje met hittegolven sinds 1901. Klimaatonderzoekers hebben onderzoek gedaan naar de frequentie waarin een dergelijke hitte voorkomt. Rond 1900 was dit slechts eens per dertig jaar. Na het jaar 2000 zo eens in de drie jaar. Toch, als we het lijstje met hittegolven raadplegen, dat op de website van het KNMI gepubliceerd is, kunnen we daaruit niet opmaken dat hittegolven van 1911 tot 1950 minder vaak voorkwamen dan zeg maar, van 1975 tot 2015. Op grond van deze gegevens zouden we eerder een andere conclusie kunnen trekken.

Herberekening van het KNMI

In 2016 heeft het KNMI bepaalde data herberekend. Hierdoor kwamen maxima soms iets lager uit, waardoor minder tijdvakken voldeden aan de criteria die nodig zijn om van een hittegolf te kunnen spreken. In plaats van 4 hittegolven, blijkt 1947 er maar eentje te hebben gehad. Hierdoor is het totaal aan hittegolven dus anders geworden, de lange hittegolf van 2018 is 'slechts' de 25ste in het rijtje.

Concrete feiten omtrent zomerhitte

Wanneer we de lijst met data omtrent de vijfentwintig hittegolven bestuderen, die sinds 1901 door het KNMI zijn opgetekend, zien we daarin een concrete aanwijzing voor het opwarmen van de aarde. De eerste hittegolf sinds 1901, vond in 1911 plaats en werd in pas in 1922 gevolgd door een tweede. Opmerkelijk was dat deze hittegolf al in mei plaatsvond. In 1923 was het nog een keer raak, maar daarna moest tot 1941 gewacht worden, voordat het weer zover was. Dat jaar waren er wel meteen twee. In 1947 en 1948 was er vervolgens nog een hittegolf wat het totaal in de eerste helft van de twintigste eeuw op 7 bracht.

Opvallend is dat er in de vijfentwintig jaar tussen 1950 en 1975 zelfs geen enkele hittegolf is geweest. In 1975 werd deze lange hitteloze periode gevolgd door de langste hittegolf in de weergeschiedenis (tot dan toe) van 18 dagen. Daarna was het met 17 dagen hitte in 1976 meteen weer raak.

Wanneer je het aantal hittegolven van voor en na 1950 tegen elkaar afzet, zie je wel degelijk verschillen. Zo zijn de hittegolven na 1975 over het algemeen langer en intenser. Daarbij ligt de maximumtemperatuur, die in een hittegolf wordt gemeten, vooral in de jaren na 2000 hoger dan in de eerste helft van de vorige eeuw. 35,7 graden (zoals in 2006) is toen bijvoorbeeld nooit gemeten. Op 25 juli 2019 werd het in De Bilt zelfs 37,5 graden en in Gilze-Rijen 40,7, terwijl het rond 1900 ondenkbaar was het in Nederland ooit warmer dan 40 graden zou worden!

Bovendien zijn er na 1975 tot 2019 meer hittegolven geweest dan in de periode 1901 tot 1950. Namelijk 18 in de eerst genoemde periode en (slechts) 7 in de eerste helft van de twintigste eeuw.

Een interessante vraag

Hoe komt het dat het absolute warmterecord in Nederland, dat op 23 augustus 1944 in Warnsveld werd gevestigd, bijna 75 jaar heeft kunnen standhouden? Het werd daar toen 38,6 graden. Hoewel we er al een aantal keer dichtbij geweest zijn, duurde het tot 2019 voordat het aloude record werd verbroken. En dat niet alleen: bovengenoemd record werd met meer dan 2 graden verpulverd. In Gilze-Rijen werd het op 25 juli 40,7 graden.

Klimaatonderzoekers hebben echter geconstateerd dat het in 1900 in Nederland geen 40 graden kon worden en na het jaar 2000 wel. Waarom kon zo'n oud record dan toch zolang blijven bestaan?

Daar is een plausibele verklaring voor. Wanneer het erg warm wordt in Nederland, wordt hitte vaak afgestraft door onweer, waarbij de wind naar het (zuid)westen draait. De vraag is dus hoe lang het warm kan blijven voordat het 'hitte-onweer' er een einde aan maakt. Op 27 juli 2018 steeg de temperatuur in Westdorpe tot 38,1 graden en kwam het onweer net te vroeg. Anders zou het aloude record uit Warnsveld zeker geëvenaard zijn.

Vast stond dat het bereiken van de 40 graden in Nederland, een kwestie van tijd was. Een maand voordat het 75 jarig jubileum van het hitterecord, in Warnsveld groots gevierd zou gaan worden, werd dit op spectaculaire wijze verbroken. Op 24 juli 2019 werd het in Eindhoven al 39,3 graden, een dag later werd het op maar liefst 5 weerstations in Nederland warmer dan 40 graden. Het warmst in Gilze-Rijen. Daar wees de thermometer 40,7 graden aan.

Het wereldwijde klimaatrecord is een oudje. Het stamt uit 1922, toen het op 13 september in Aziziyah (Libië) 57,7 graden werd. Dit is officieel de warmste temperatuur ooit op aarde gemeten.

Hoe zit het met kou?

Wanneer je de lijst met koudegolven in Nederland bestudeert, valt het meteen op dat het na het jaar 2000 een stuk warmer is geworden. Voor een koudegolf zijn in De Bilt minimaal 5 ijsdagen nodig (maximumtemperatuur lager dan 0,0 °C), waarvan het op tenminste drie dagen daarvan streng moet vriezen (minimumtemperatuur lager dan -10,0 °C). Zestien van de drieëndertig koudegolven sinds 1901 vonden voor 1950 plaats. Dertig koudegolven voor 1990, nummer tweeëndertig in 1997, waarna men maar liefst vijftien jaar moest wachten op de volgende en enige na de eeuwwisseling (februari 2012).

Wat opvalt is dat voorheen jaren met warme zomers, vaak ook strenge winters kenden. In 1947 waren er bijvoorbeeld ook twee koudegolven. Sterker nog: geen winter in Nederland is ooit strenger geweest dan die van '47. Andere jaren die naast een periode met hitte (de hittegolven van 1917, 1938 en 1942 voldoen niet meer aan de criteria en staan dus ook niet meer in de lijst van het KNMI) ook een koudegolf kenden, waren 1917, 1938, 1942, 1982 en 1997. Deze jaren waren gemiddeld genomen dus niet overdreven warm, soms zelfs kouder dan gemiddeld. Wat opvalt is dat na de eeuwwisseling jaren vaak in zijn geheel (vrij) warm verlopen, al zijn hierop ook uitzonderingen zoals 2013, waarin we een hittegolf beleefden, maar het voorjaar ronduit koud was en maart 2013 zelfs in de top 10 van koudste maartmaanden sinds 1901, terecht kwam.

Toch, zo extreem koud zoals op 27 januari 1942 in Winterswijk (-27,4 graden!) is het bij lange na niet geworden. We kwamen de laatste jaren zelfs niet in de buurt van dit record, al zat het weerstation in Lelystad er op 4 februari 2012 met -22,9 graden wel dichtbij. Kijk je naar de lijst met warmste winters sinds 1901 dan zie je bovendien dat negen van de tien warme winters uit de laatste dertig jaar stammen. Terwijl in de lijst met koudste winters die van 1979 het kortst geleden is. Na dat jaar heeft geen winter die top tien meer gehaald.

Waarom was het zo moeilijk het warmterecord van Warnsveld te verbreken?

Al met al is het duidelijk dat aarde langzaamaan opwarmt. De winters, en dan gaat het vooral over die na 2000, brengen weinig vorst van betekenis. Die van 2014 kende zelfs niet één dag met een daggemiddelde temperatuur van minder dan 0 graden! Ook zomerrecords worden gemakkelijk verbroken. Neem de maand juli. In 2006 was deze extreem warm met een gemiddelde temperatuur van 22,3 graden. En in het rijtje met de tien koudste julimaanden is 1965 het meest recente jaartal tot 2015!

Iedereen had het erover dat het steeds warmer wordt, dat het slechts een kwestie van tijd was voordat in Nederland de 40 graden gehaald werd. En men heeft gelijk gekregen, al duurde het ruim 74 jaar voordat het record uit Warnsveld uit de boeken ging.

Hoe komt dit?
Mensen zullen wellicht zeggen dat een weerrecord uit de oorlog nooit betrouwbaar kan zijn. Het record werd echter opgetekend door huisarts Johannes B. Thate. Hij was een officiële waarnemer van het KNMI en had apparatuur die door het KNMI geijkt was en op de goede plek stond in zijn grote gazon. De Duitsers hadden het verbod ingesteld dat er geen weergegevens naar buiten mochten worden gebracht; derhalve had de heer Thate zelfs een verklaring van geheimhouding moeten ondertekenen.

Dan nog is de vraag niet beantwoord waarom het zo moeilijk is gebleken, dit record te verbreken. De verklaring hiervoor is vrij simpel. De voorwaarden voor heel warm weer in Nederland is een zuidoostelijke luchtstroom, waarbij het bijna windstil is, want alleen onder die omstandigheden kan het bloedheet worden. Nederland ligt echter aan zee. Wanneer het heel warm wordt, steekt er vaak een zeewind op, die vanuit het westen koelere lucht het land in blaast. Vaak gebeurt dit net te vroeg. Op donderdag 2 juli 2015 leek het er even op, dat het Oosten van Nederland het record uit Warnsveld zou gaan evenaren of overtreffen, maar de wind van zee was net iets eerder, zodat er niet genoeg tijd was om de temperatuur tot recordhoogte op te stuwen.

Het komt er op neer dat alles moet kloppen, wil er zo'n record gevestigd kunnen worden. Hoe weinig dit het geval is, bewijst wel het feit de mislukte recordpoging uit juli 2015, meer dan zeventig jaar na de hitte in Warnsveld plaatsvond. Op 27 juli 2018 dacht men eveneens dat het eindelijk zou gaan lukken. Zeker omdat het onweer toen pas de volgende dag voorspeld was, na een warme tropennacht. Er stak echter een Oostenwind op, die maakte dat de temperatuur in Arcen (de warmste plek) niet verder kon oplopen dan tot 38,1 graden. Voorlopig bleef 23 augustus 1944 dus nog gewoon in de boeken staan als de dag waarop de warmste temperatuur ooit, in Nederland werd gemeten. Echter niet lang genoeg om het 75-jarig jubileum te kunnen vieren.

Meer hitte in de toekomst, in hoeverre houden we daar rekening mee?

In tegenstelling tot veel Zuid-Europese landen, waar het de hele zomer heet is, is dit in Nederland slechts sporadisch het geval. Daarbij wordt tropisch weer, zoals dat in begin juli 2015, vaak al snel afgestraft met forse regen- en onweersbuien, die dan een weeromslag inluiden.

Buitenlands weer beleefden we echter in de zomer van 2018. Wekenlang was het onafgebroken zomers en droog. Vanaf half juli werd het daarbij bovendien ook nog warm. Nederlanders zijn daar niet op ingesteld. Wij houden weinig rekening met de warmte. Onze huizen zijn er vaak niet op gebouwd, waardoor het ook binnenshuis erg warm wordt.

Omdat de hitte in Zuid-Europese landen soms zelfs maanden duurt, zijn de inwoners erop ingesteld. Tussen 12.00 uur en 16.00 uur wordt er niet gewerkt en men weet wat men moet doen om de weken met extreme hitte zo goed mogelijk door te komen.

Hoewel de Nederlandse overheid een nationaal hitteplan heeft ingesteld voor kwetsbare groepen, zoals ouderen, en het internet vol staat met adviezen en dingen die je kunt doen om uitdroging en een zonnesteek te voorkomen, zijn er in de praktijk weinig mensen die echt rekening houden met de hitte, daar de dagelijkse dingen, zoals werk e.d. ook die dag gedaan dienen te worden.

Wanneer de hitte snel komt, zoals in juli 2015, hebben mensen ook weinig tijd, zich erop in te stellen. Waar ze in juni nog met dikke truien aan op de fiets stapten, moesten ze nu ineens een hoofddeksel dragen vanwege de warmte en minstens twee liter water meenemen. Veel mensen doen gewoon de dingen die ze moeten doen en vergeten bovenstaande dingen. Daarbij is de Nederlandse maatschappij niet ingericht op 'warmtevermijdend' gedrag. Weinig werkgevers zullen een tropenrooster instellen waarbij hun personeel om 6.00 uur begint en om 12.00 uur naar huis mag om een siësta te houden. Mensen in de plantsoenendienst, bouwvakkers en postbodes werken (op het heetst van de dag) gewoon door.

Do's en don'ts

Belangrijk is, om als je toch buiten moet werken, je hoofd te bedekken en voldoende water mee te nemen. Werken in zulke extreme hitte kan erg zwaar zijn, daar vaak dezelfde prestaties van je verwacht worden, als tijdens 'normaal' weer. Natuurlijk is dit haast ondoenlijk.

Tijdens extreme hitte kun je het beste binnen werken, in een koele supermarkt of op een kantoor met goede airconditioning. Je eigen huis houd je het beste koel door ramen en gordijnen dicht te houden. Veel Nederlandse huizen zijn echter niet afdoende geïsoleerd, waardoor het voor veel mensen ondoenlijk is, de warmte buiten te houden. Datzelfde geldt voor veel scholen, waar het bij tropische temperaturen, in de klaslokalen echt niet is uit te houden. Gelukkig hanteren veel scholen wel een tropenrooster, daar extreme hitte de leerprestaties toch niet ten goede komt.

Sommige mensen maken ook de fout, de ramen tegen elkaar open te gooien, als het op het heetst van de dag, even hard gaat waaien. Aangezien het buiten (veel) warmer is dan binnen, komt nog warmere lucht het huis binnen. Wanneer het 's avonds buiten eindelijk afkoelt en men na een lange hete dag de ramen openzet, valt vaak de wind weg zodat het in huis nog niet afkoelt.
Wanneer je je huis toch even lekker wilt doortochten, kun je dit het beste 's morgens vroeg doen, voordat de zon opkomt. Dan is het buiten nog niet zo warm en lukt het waarschijnlijk wel de temperatuur in huis, een paar graden te laten dalen.

Met het nodige gemopper en veel zweten, komen de meeste Nederlanders de hete periode wel door, al zijn er altijd mensen, die een zonnesteek krijgen of ouders die een baby in een bloedhete auto achterlaten. Mensen zijn er vaak nog te weinig van doordrongen dat hitte gevaarlijk kan zijn. Wellicht dat dit meer begint door te dringen als zomerhitte in Nederland in de toekomst gewoner wordt. Een stukje voorlichting over wat te doen en wat te laten bij extreme hitte, is daarbij onontbeerlijk. Wanneer je niet naar buiten hoeft, kun je het beste binnen bij de ventilator gaan zitten, met voldoende drinken binnen handbereik en je rustig houden.