Opzet: het bewijzen van opzet in het strafrecht

Voor veel misdrijven is opzet een voorwaarde voor strafbaarheid. Opzet betekent 'willens en wetens'. De gedachte hierachter is dat we het niet goed vinden als iemand wordt gestraft als er iets toevallig gebeurt, of per ongeluk. Daarom is opzet vereist voor bijvoorbeeld moord, doodslag, diefstal, mishandeling en oplichting. Hoe werkt dit nou in de praktijk?

Opzet in de wet

De algemene strafbare feiten staan in het Wetboek van Strafrecht. Daarnaast zijn ook nog een heel aantal bijzondere strafwetten, bijvoorbeeld de Wet Wapens en Munitie, de Wegenverkeerswet 1994, de Opiumwet of de Wet op de Economische Delicten. Voor elk delict geldt 'geen straf zonder schuld'. Er moet dus altijd sprake zijn van een bepaalde mate van verwijtbaarheid om iemand te kunnen veroordelen. Voor bepaalde delicten is er echter een extra mate van verwijtbaarheid vereist. Dit kan in de vorm van schuld of van opzet. De wetgever geeft op meerdere manieren aan dat er opzet is vereist. Dit kan je herkennen aan de volgende bewoordingen:

• Opzettelijk
• Met het oogmerk om
• Wetende dat
• Begrijpende dat

Bewijzen van opzet

Zodra een van deze formuleringen in de delictsomschrijving voorkomt, moet er opzet worden bewezen. Zonder het bewijzen van die opzet, kan de verdachte niet worden veroordeeld. Dan volgt er vrijspraak. Maar hoe kan je opzet van de verdachte bewijzen? Opzet is immers iets subjectiefs. Opzet speelt zich af in de gedachten van de verdachte; het is afhankelijk van zijn wil. Als een verdachte ervoor kiest om zich op zijn zwijgrecht te beroepen, kan je niets vaststellen over wat zijn wil is geweest.

In verband met dit bewijsprobleem zijn er verschillende constructies ontwikkeld om opzet vast te stellen. Er zijn verschillende soorten opzet: opzet als bedoeling en voorwaardelijke opzet. Tussen deze twee zitten nog enkele gradaties.

Opzet als bedoeling

Bij het opzet als bedoeling is het heel duidelijk dat de verdachte het delict wilde plegen, en dat hij dit gevolg voor ogen had. Deze soort van opzet kan eigenlijk alleen maar worden bewezen als er verklaringen van de verdachte zijn. Een bekend voorbeeld hiervan is de moord op Theo van Gogh door Mohammed B. Uit de verklaringen van Mohammed B. bleek heel duidelijk dat hij Van Gogh wilde vermoorden. Hij heeft uitgelegd waarom hij het heeft gedaan, en waarom hij dat wilde. Het was dus daadwerkelijk zijn bedoeling om Theo van Gogh te vermoorden, en daarmee is het opzet als bedoeling bewezen.

Voorwaardelijke opzet

Veel verdachten kiezen ervoor om te zwijgen of te ontkennen. Dan zijn er dus geen verklaringen beschikbaar, en kan je vaak niet komen tot opzet als bedoeling. Soms kan het daardoor heel lastig worden om opzet te bewijzen. Je kan immers niet in het hoofd van de verdachte kijken om te zien wat hij wilde, en waar zijn opzet op gericht was. Daarom heeft de Hoge Raad de leer van de voorwaardelijke opzet geconstrueerd. Het voorwaardelijke opzet houdt in: het bewust aanvaarden van de aanmerkelijke kans op het intreden van een bepaald gevolg. Dit kan je verdelen in drie componenten: een aanmerkelijke kans, de wetenschap van die kans, en het aanvaarden van die kans.

Voorbeeld

Voor doodslag is opzet vereist. Stel dat er iemand verdacht wordt van doodslag, omdat hij iemand heeft gestoken met een mes. Het slachtoffer is daardoor overleden. Als de verdachte zwijgt, kan je niet vaststellen of het zijn bedoeling was om het slachtoffer te doden. Maar volgens de Hoge Raad kan je met behulp van het voorwaardelijke opzet toch de opzet bewijzen. Dit zou als volgt worden uitgewerkt:

• Aanmerkelijke kans: Er is een aanmerkelijke kans op overlijden als je iemand steekt met een mes.
• Wetenschap: Het is een feit van algemene bekendheid dat iemand kan overlijden door messteken. Dus ook de verdachte moet wetenschap hebben gehad van die aanmerkelijke kans op overlijden.
• Aanvaarding: De verdachte heeft blijkbaar de kans aanvaard, door toch te steken met het mes.

Op grond van deze factoren kan je dus tot bewezenverklaring komen van het opzet, zonder dat de verdachte heeft verklaard dat hij het wilde.