Tien interessante sterrenbeelden voor in de herfst en winter

De herfst en winter zijn bij uitstek de seizoenen om de nachtelijke hemel te gaan bewonderen. Dit kan gedaan worden met het blote oog, verrekijker of met een telescoop. Er is een aantal sterrenbeelden die zeer geschikt zijn om tijdens de donkere te bekijken, dit zijn bijvoorbeeld Orion, Stier met het Zevengesternte en Andromeda met de beroemde Andromedanevel. Voordat men gaat waarnemen verdient het de aanbeveling het computerprogramma Stellarium te downloaden, hiermee kunnen alle sterrenbeelden en namen van objecten worden opgezocht.

Orion en de Orionnevel

Een van de mooiste sterrenbeelden tijdens de herfst- en wintermaanden is Orion. Dit sterrenbeeld komt laag in het oosten op en trekt dan relatief laag boven de zuidelijke horizon richting het westen. In de herfstmaanden dient men nog heel vroeg op te staan om dit sterrenbeeld te kunnen zien, maar naarmate de winter vordert, des te hoger en vroeger dit sterrenbeeld aan de hemel verschijnt.

Het sterrenbeeld Orion is te herkennen aan vier heldere grote sterren aan de buitenkant en een drietal sterren die in het middel een gordel vormen. Twee van deze heldere sterren, Betelgeuze en Rigel, staan in de top tien van meest heldere sterren en wel op de negende en zevende plaats. Betelgeuze is een beetje roodachtig, Betelgeuze is dan ook een rode reus die elk moment kan exploderen en als een supernova aan de hemel te zien zal zijn. Elk moment wil in astronomische termen zeggen dat dit nu zou kunnen gebeuren, maar net zo goed over enkele tienduizenden jaren. Mocht de supernova nu al ontstaan dan weet je waarschijnlijk niet wat je ziet, want er zal dan een object bijna net zo fel als de volle maan te zien zijn. Betelgeuze is 1180 keer zo groot als de zon en is met een zeer sterke telescoop zelfs als een schijfje te zien.

De Orionnevel

Onder de gordel van Orion en boven de onderste sterren Rigel en Saiph vinden we het zogenaamde zwaard van Orion, ogenschijnlijk zijn dit drie sterren, maar door een verrekijker kunnen onder en boven in elk geval twee sterren worden waargenomen en in het midden een vage nevel: de beroemde Orionnevel (M42). Deze nevel, die op een afstand van ongeveer 1350 lichtjaar staat en een doorsnede meet van ongeveer 24 lichtjaar, is een plek in ons Melkwegstelsel waar op dit moment nieuwe sterren, nieuwe zonnestelsels en nieuwe planeten worden gevormd, en misschien ook wel nieuw leven. De Orionnevel kan bij heldere omstandigheden ook al met het blote oog worden waargenomen, maar met een verrekijker heeft men een beter zicht. Heeft men een telescoop dan kan het Trapezium worden opgespoord, dit zijn zes sterren die samen een heel klein rechthoekje vormen, meestal worden maar vier van de zes sterren door de telescoop gezien. Over Orion kan nog veel meer verteld worden, bijvoorbeeld de schitterende Vlamnevel en de Paardenkopnevel die in de buurt van de ster Alnitak (dit is de meest linkse ster van de gordel) gevonden kunnen worden, deze zullen met een verrekijker of telescoop meestal niet kunnen worden waargenomen, want ze zijn te lichtzwak, met een fototoestel en lange belichtingstijden zullen de nevels echter te zien zijn. Dit geldt ook voor een andere nevel: M78 dat eveneens in de buurt van Alnitak te vinden is.

Stier en Zevengesternte (Plejaden)

Een zeer mooi sterrenbeeld is Stier, het sterrenbeeld met het karakteristieke “rode oog” Aldebaran. Stier is te vinden boven het sterrenbeeld Orion. De ster Aldebaran staat op plek nummer 14 van de meest helderste sterren, het is een rode reus, een ster die in haar laatste levensfase zit en derhalve een groot formaat heeft. Aldebaran staat op ruim 66 lichtjaar, een mooi gegeven is dat de ruimtesonde Pioneer 10 over twee miljoen jaar tijd bij Aldebaran aan zal komen.

Het Zevengesternte
Het mooiste onderdeel van sterrenbeeld Stier is het bekende Zevengesternte (M45). In de latere zomermaanden is dit object al vroeg in de ochtend te zien, maar ze wordt pas echt op normale tijdstippen zichtbaar vanaf de herfst en de winter. Het object staat dan behoorlijk hoog aan de hemel, vaak moet men echt naar boven kijken om het te kunnen zien. Het Zevengesternte is een open sterrenhoop en bestaat uit vele honderden sterren die uit dezelfde moleculaire wolk zijn ontstaan, ze meet een doorsnede van 12 lichtjaar en staat op 440 lichtjaar van onze planeet. De naam is gegeven doordat we met het blote oog zeven sterren kunnen zien, in onze tijd met sterke licht- en luchtvervuiling zijn dat er helaas nog maar vijf of zes.

Het is absoluut de moeite waard om het Zevengesternte door een verrekijker te gaan bekijken, de overvloed aan sterren zal iedereen doen verwonderen. Met een goede telescoop wordt het beeld van het Zevengesternte weer iets saaier en minder levendig dan door een verrekijker, dit komt doordat een goede telescoop alles zeer scherp en minder diffuus laat zien, desalniettemin kunnen met een fototoestel en telescoop prachtige levendige foto’s genomen worden, echte astrofotograven kunnen foto’s maken waarop zelfs de moleculaire nevels, die zich rondom de sterren bevinden, te zien zijn. Deze nevels zijn overigens geen restanten van de moleculaire nevels waaruit het Zevengesternte is geboren, maar toevallig interstellaire materie waar het Zevengesternte al zwevend door de ruimte in terecht is gekomen.

Driehoek

Het sterrenbeeld Driehoek is een wat kleiner en minder imposant sterrenbeeld, maar het is zeker de moeite waard omdat tussen dit kleine driehoek en het sterrenbeeld Andromeda het sterrenstelsel Driehoeknevel (M33) te vinden is. Onder gunstige en heldere omstandigheden is deze met een verrekijker te zien, maar alleen als perifeer wordt gekeken, dat wil zeggen met het oog net naast het object gericht. Ook met een telescoop wordt het lastig de Driehoeknevel goed te kunnen zien, vaak is met een verrekijker meer succes te behalen omdat, als gevolg van de lage vergroting, meer licht wordt gebundeld. Gaat men met een fotocamera en telescoop aan de slag dan geeft onze hemel meer van haar geheimen prijs en zal de Driehoeknevel als een mooi vaag vlekje op de foto verschijnen. De Driehoeknevel kan gevonden worden door vanuit de Andromedanevel in sterrenbeeld Andromeda terug te gaan naar de ster Mirach, en die lijn met ongeveer gelijke afstand door te trekken (zie hiervoor de beschrijving bij sterrenbeeld Andromeda en Pegasus).

Andromeda en Pegasus

Een echte klassieker voor in de herfst- en wintermaanden is het sterrenbeeld Pegasus en Andromeda. Deze is makkelijk te vinden door op zoek te gaan naar het zogenaamde Herfstvierkant, dit grote imposante vierkant wordt gevormd door de sterren Alpheratz, Schede, Algenib en Markab. De sterrenbeelden Andromeda en Pegasus zitten aan elkaar vast, de ster Alpheratz, die linksboven in het Herfstvierkant staat, maakt deel uit van beide sterrenbeelden. Andromeda is al vroeg in de herfst, en zelfs al aan het einde van de zomer, goed te zien en zal in de wintermaanden al vroeg op de avond zeer hoog aan de hemel staan.

Andromedanevel
Vanuit het Herfstvierkant kan de beroemde Andromedanevel (M31) worden gevonden, zoals de meesten weten betreft dit geen nevel maar het dichtstbijzijnde sterrenstelsel in het heelal. Ze staat op "slechts" 2,55 miljoen lichtjaar, dat betekent dat als we dit sterrenstelsel zien er op dat moment lichtfotonen van 2,55 miljoen jaar oud helemaal vanuit een ander sterrenstelsel precies in het netvlies van onze ogen zijn aangekomen! Bij heldere nachten en op heldere locaties, die in Nederland helaas schaars zijn, is het Andromedastelsel met het blote oog als een vlekje te zien, maar het beste kan een verrekijker of telescoop worden gebruikt. Voor waarnemers met een telescoop is te zien dat naast de Andromedanevel twee andere sterrenstelsels te vinden zijn: M32 en M110. De Andromedanevel is makkelijk te vinden door vanuit het Herfstvierkant twee sterren naar links te gaan, dan komt men bij de roodachtige ster Mirach, vanuit Mirach gaat men dan twee sterren naar boven, schuin rechtsboven de laatste ster staat de Andromedanevel. Bij heldere omstandigheden kan met een verrekijker of telescoop zelfs, naast de heldere kern, iets van de spiralen van het sterrenstelsel worden gezien.

Tweelingen

Een zeer imposant sterrenbeeld is het sterrenbeeld Tweelingen, dit is links te vinden van Orion, men ziet dan een groot en helder rechthoekige vorm, gevormd door de vier sterren Pollux, Castor, Alhena en Tejat Posterior. Beide zijden van deze rechthoek vormen samen de tweelingen. Castor is een mooie dubbelster die al met een verrekijker onderscheiden kan worden. In Tweelingen is ook de open sterrenhoop M35 te vinden in de buurt van de ster Tejat Priot. Merk ook op dat Tweelingen linksonder van Stier staat, en dat links van Tweelingen weer het sterrenbeeld Kreeft te vinden is, en vervolgens Leeuw. Veel mensen weten dat de bekende dierenriem aan de hemel te vinden is, maar het is altijd de moeite waard om te kijken of je deze sterrenbeelden ook zelf "in het echt" kunt vinden en naast elkaar ziet staan.

Kreeft

Op zich is het sterrenbeeld Kreeft niet bepaald het meest imposante die we aan de hemel kunnen zien, het is vaak zelfs even zoeken, omdat de sterren niet echt helder zijn. Kreeft is eigenlijk ook meer een sterrenbeeld om in de vroege lentemaanden te bezichtigen, maar in de wintermaanden kan Kreeft ook al in de late en nachtelijke uren goed waargenomen worden. Vier buitenste sterren, met daar tussenin twee sterren die een verticaal stukje vormen, dat is waar Kreeft uit bestaat. Het sterrenbeeld is ondanks het kleine formaat een “must” om te zien, en wel om de reden dat de vaak met het blote oog zichtbare open sterrenhoop Praesepe (M44) in sterrenbeeld Kreeft ligt. Door een verrekijker heeft men een zeer mooi zicht op deze zee van sterren. Gaat men met een verrekijker kijken, dan kan het beste een tuinstoel worden gepakt en deze ver achterover worden geklapt, de tuinstoel vormt dan als het ware een statief en men hoeft dan alleen nog maar de verrekijker losjes op de ogen te laten rusten.

Grote Hond

Onder het sterrenbeeld Orion vindt men het sterrenbeeld Grote Hond en kan misschien over het hoofd gezien worden omdat deze altijd vrij laag staat. De ster linksboven in dit sterrenbeeld is misschien wel de bekendste ster die we kennen: Sirius. Het is de helderste ster die aan de hemel te vinden is, maar niet de meest dichtbijstaande. Sirius staat met 8,58 lichtjaar behoorlijk dichtbij (een lichtstraal doet er slechts acht en een half jaar over om ons te bereiken), maar de dichtstbijstaande ster is Proxima Centauri op 4,24 lichtjaar en, voor het oog zichtbaar, Centauri Alpha A en B op 4,36 lichtjaar. Sirius is een dubbelster (Sirius A en B), waarvan Sirius A de heldere ster betreft, veel gevorderde waarnemers weten dan ook precies wanneer deze beide sterren beide te zien zijn, en staan dan met een goede telescoop klaar om een poging te wagen zowel Sirius A als B waar te nemen. De ster Sirius is na de zon, de maan, Venus en Jupiter het helderste object aan de hemel.

Andere objecten

Daarnaast is in Grote Hond, iets onder Sirius, de open sterrenhoop M41 te vinden en wat verderop de sterrenhoop NGC 2362, links van de ster Wezen.

Zwaan

In de wintermaanden duikt het sterrenbeeld Zwaan in het westen al naar beneden om kopje onder te gaan, het sterrenbeeld is dan ook meer geschikt om te zien tijdens de herfstmaanden (en zomermaanden). Dit sterrenbeeld ligt precies op de locatie van de Melkweg. Pakt men een verrekijker en richt men deze op de ster Sadr dan worden honderden sterren zichtbaar! Overigens kan op elke plek waar de Melkweg langs de hemel loopt met een verrekijker worden genoten van een overvloed aan sterren, en onder heldere omstandigheden kan de Melkweg ook met het blote oog worden waargenomen. Maar wat het sterrenbeeld Zwaan bijzonder maakt is dat rechtstreeks tegen een van de spiraalarmen van ons Melkwegstelsel kan worden aangekeken. In Zwaan zijn veel nevels en sterrenhopen te vinden, waaronder M29 en M39. Neem, als het sterrenbeeld Zwaan is gevonden, eens de moeite om vanuit de sterren Sadr en Deneb, verder te te zoeken naar het sterrenbeeld Cepheus. Verleng de lijn tussen Sadr en Deneb met twee keer die afstand, dan zal men een extreem rode ster aantreffen, ook wel aangeduid met de naam Granaatster. Vooral door een verrekijker zal men een object zien dat zo mogelijk nog roder is dan de planeet Mars.

Grote Beer

Dit sterrenbeeld is het hele jaar aan de hemel te zien, want zij bevindt zich in een zone van sterren die voor ons het hele jaar, tijdens alle seizoenen zichtbaar is. Toch valt zij in de donkere herfst- en wintermaanden wat meer op. Voor velen is Grote Beer, ook wel steelpan genoemd, het eerste sterrenbeeld dat men weet te vinden en voor waarnemers met een goede telescoop is het sterrenbeeld interessant omdat er veel sterrenstelsels te vinden zijn. Voor beginnende waarnemers die net een telescoop hebben gekocht kan het interessant zijn om eens te proberen het Bodestelsel (M81) en Sigaarstelsel (M82) te vinden, tijdens heldere omstandigheden is M81 ook al met een verrekijker te zien. M81 kan worden gevonden door een diagonale lijn te trekken vanuit de ster Phad, linksonder in het “bakje”, naar de ster Dubhe rechtsboven in het "bakje", en deze lijn vervolgens nog een keer met dezelfde afstand te verlengen. Ook kan men rechtstreeks de ster HIP46977 in de zoeker van de telescoop proberen te vinden, dan is het Bodestelsel niet ver weg meer.

Windmolenstelsel

Ook interessant is het Windmolenstelsel (M101), deze staat boven de sterren Alkaid en Mizar en vormt er als het ware een driehoek mee. Ook de moeite waard is de dubbelster Mizar, welke al met het blote oog te zien is, dit is de tweede ster van links in het handvat van de steelpan. Leuk gegeven van Grote Beer is dat de sterren van dit sterrenbeeld afkomstig zijn van een open sterrenhoop, die in een later stadium van elkaar zijn verwijderd, de sterren behoren dus tot dezelfde groep.

Cassiopeia

Het sterrenbeeld Cassiopeia is weliswaar het hele jaar te zien, maar is zeker de moeite waard om in de herfst- en wintermaanden te bekijken. Net als Zwaan ligt zij op de locatie van de Melkweg. Cassiopeia vormt een makkelijk oriëntatie- en vertrekpunt voor beginnende hemelwaarnemers, het sterrenbeeld heeft met de letter W immers een vorm die meteen opvalt. Het sterrenbeeld bevat veel nevels en sterrenhopen, niet vreemd want men kijkt namelijk rechtstreeks tegen de Melkweg aan, en hierin bevinden zich de zichtbare sterrenhopen en nevels. Iets buiten Cassiopeia ligt de sterrenhoop M52, maar bekender zijn de Hartnevel en de Zielnevel, deze liggen op 7500 lichtjaar afstand in de Perseusarm (een van de spiralen) van de Melkweg. In beide nevels bevinden zich open sterrenhopen, de nevels zal men met een telescoop meestal niet kunnen zien, maar de sterrenhopen wel.