Kijken naar de sterren

Sterrenkunde is een zeer oude wetenschap. De observatiemethoden van weleer waren eenvoudig, maar ook noodzakelijk. Van oudsher werd in de zeevaart immers genavigeerd op de stand van de sterren. Tegenwoordig wordt de astronomie voor het grootste deel bedreven met behulp van hightech-apparatuur en houden astrofysici en andere geleerden zich met tal van ervan afgeleide zaken bezig, variërend van de kleinste bouwstenen van het universum tot het opsporen van asteroïden, die op termijn een gevaar voor de Aarde kunnen worden. Met het blote oog of een verrekijker zijn op heldere, donkere nachten veel fenomenen waarneembaar aan het uitspansel. Natuurlijk de sterren, maar ook planeten en allerlei andere hemelverschijnselen, zoals het noorderlicht... en met wat geluk misschien zelfs een ufo.

Inhoud

• Helderste ster
• Kleur van sterren
• Bewegende sterrenbeelden
• Astrologie
• Hemelverschijnselen met het blote oog waarnemen
• De Melkweg

Helderste ster

Bij helder zicht zijn talloze stipjes aan het nachtelijk firmament zichtbaar. Velen vinden deze kosmische, flonkerende lichtshow adembenemend mooi en majestueus. Een lichtshow die voor het grootste deel uit sterren bestaat, ofwel hete gasbollen (zonnen) en enkele planeten uit ons zonnestelsel. Fascinerend is dat geen enkele ster qua helderheid hetzelfde is. Ook de afstand tussen de duizenden zichtbare sterren onderling is bij geen twee sterren gelijk. Het sterrenlicht dat op het netvlies valt, is in veel gevallen duizenden jaren onderweg geweest. En veel sterren zijn al 'uitgedoofd' terwijl hun licht nog te zien is.

Kleur van sterren

In de ogenschijnlijke chaos van lichtpuntjes zijn ook blauwe en rode sterren zichtbaar. De kleur is afhankelijk van de temperatuur van een ster. Een hete ster kan een oppervlaktetemperatuur van 50.000 ºC hebben en is dan blauw van kleur. Een geelwitte ster is minder heet, ongeveer 10.000 ºC. De rode of oranje sterren zijn het 'koudst'. De helderste lichtstip aan de noordelijke hemel is natuurlijk Sirius (Hondsster) in het sterrenbeeld Grote Hond. Deze ster flonkert dicht bij het sterrenbeeld Orion en is vooral in de winter zeer goed te zien. Bovendien staat de Hondsster in astronomische zin relatief dicht bij de Aarde.

Bewegende sterrenbeelden

De sterrenhemel lijkt bij de eerste aanblik een chaos. De vroegere astronomen konden zich in dat ratjetoe van lichtpuntjes oriënteren door sterrengroepen te onderscheiden. Die groepen – 88 in totaal – noemden ze sterrenbeelden. 's Nachts lijkt het of de hemel ronddraait, terwijl in feite de Aarde draait. Alle sterrenbeelden, zoals Orion en de Grote Beer, bewegen van oost naar west.

Ecliptica
Het lijkt of de sterrenbeelden net als de Zon opkomen en weer ondergaan door de Aarde die om haar as draait. De Zon, de Maan en de planeten (vroeger 'wandelende sterren' genoemd) bewegen zich langs de ecliptica met als achtergrond de vaste sterren, die ten opzichte van elkaar niet van positie lijken te veranderen, althans niet in één of meer nachten. Hun stand lijkt dus vaststaand, omdat hun positie na tienduizenden jaren pas waarneembaar zal zijn veranderd.

Astrologie

Parallel aan de astronomie hield de astrologie zich altijd bezig met de mogelijke relatie tussen lotsbestemming, gezondheid en ziekte, en de stand van de sterren en planeten. Het werd ook wel sterrenwichelarij genoemd en wordt tegenwoordig door velen als een bijgeloof beschouwd. Astrologie is hier een aparte vermelding waard omdat het in vroeger tijden net als de astronomie een gerenommeerde, aanvullende wetenschap was, getuige Hippocrates – de grondlegger van de westerse geneeskunde – die gezegd zou hebben: ‘Geen arts kan zonder astrologie de juiste diagnose stellen.’ Inmiddels is er veel veranderd.

Hemelverschijnselen met het blote oog waarnemen

Wie op het platteland woont, ziet om voor de hand liggende redenen meer sterren. Lichtvervuiling en smog door verstedelijking spelen de natuur maar ook de enthousiaste 'sterrenkijker' steeds meer parten. Rustig kijkend in een ligstoel thuis op het gazon, of op het open veld, kan men echter nog veel sterren zien, al zal het moeilijk zijn om bijvoorbeeld de fascinerende Melkweg waar te nemen, die als een brede sterrenband de hemel doorklieft. Met een verrekijker of telescoop wordt de sterrenwereld al een stuk gedetailleerder. Er zijn tal van hemelverschijnselen die met het blote oog zichtbaar zijn. Men hoeft er niet voor naar de donkerste plekjes van Nederland. Afgezien van de sterren en de maan zijn aan het nachtelijk zwerk veel fascinerende verschijnselen duidelijk zichtbaar.

Melkweg
Met een beetje geluk ziet men deze spiraalarm van het sterrenstelsel als een lichtende sterrenband boven het hoofd. Daarbij neemt men slechts een klein deel van die sterrenhopen waar in de vorm van een wazige, witte band, vandaar ook de naam. Hoe minder lichtvervuiling, hoe beter die sterrenband te zien is.

Sterrenbeelden
Zoals de Grote en Kleine Beer. Het meest indrukwekkende sterrenbeeld is Orion. De drie heldere sterren, die een rechte lijn vormen, worden de 'gordel van Orion' genoemd. Ook de rode ster Betelgeuze en de blauwwitte Rigel maken deel uit van dit sterrenbeeld.

Sterrenstelsels (nevels)
Zeker met een verrekijker of telescoop zijn bijvoorbeeld de Pleiaden (Zevengesternte) en de Andromedanevel (in augustus) goed zichtbaar. De laatstgenoemde nevel is met het blote oog waarneembaar als een wazig vlekje in het sterrenbeeld Andromeda. Bovendien bevindt deze nevel zich het dichtst (2,2 miljoen lichtjaar) bij de Melkweg.

Kometen
Kometen bestaan uit ijs, stof en steen. Ze draaien in een langgerekte baan om de Zon. Dicht bij de Zon begint het verdampingsproces, waarbij een lange staart ontstaat die miljoenen kilometers lang kan worden. De meeste kometen zijn alleen door een telescoop zichtbaar.

Meteoren
Meteoroïden kunnen zo klein als een stofkorrel zijn, maar ook een doorsnede van enkele kilometers hebben. In de dampkring verbranden deze stofdeeltjes en ander ruimtepuin. Ze gaan dan gloeien, ook wel 'vallende sterren' (meteoren) genoemd. Het restant van de meteoor die de Aarde wel bereikt, wordt meteoriet genoemd, zoals ijzer- en steenmeteorieten.

Sterrenregen
Soms zijn meteoroïden overblijfselen van uit elkaar gevallen kometen. Zodra de Aarde deze baan kruist, zijn de restanten zichtbaar als meteoren. Ze verbranden in de atmosfeer. De Perseïden is zo'n sterrenregen, zichtbaar tussen eind juli en half augustus.

Zodiakaal licht
Dit verschijnsel wordt veroorzaakt door zonlicht dat wordt teruggekaatst door stofdeeltjes in de ruimte. Zodiakaal licht is echter het beste te zien rond de evenaar.

Poollicht
Zowel zichtbaar op het noordelijk halfrond (noorderlicht ofwel aurora borealis) als op het zuidelijk halfrond (zuiderlicht ofwel aurora australis). Het ontstaat door zonnedeeltjes, ofwel elektrisch geladen protonen en elektronen, die botsen met deeltjes in de atmosfeer.

Halo rond de maan
Deze lichtende kring rond de Maan is het gevolg van ijskristallen in de bovenste luchtlagen van de atmosfeer. Vaak heeft de Maan zelfs meer ringen, soms zelfs voorzien van een regenboog.

Satellieten
Ze trekken elke avond langs het zwerk. Snel bewegende lichtpuntjes die ook plotseling weer verdwijnen in de schaduw van de Aarde. Met een beetje geluk kan men ook het ISS (International Space Station) als een zeer heldere ster zien overkomen. Het ruimtestation draait in ongeveer anderhalf uur van west naar oost een rondje om de Aarde.

Ufo's
Wie vaak naar de flonkerende sterrenlucht kijkt, heeft meer kans om er uiteindelijk een te zien. Ook bij daglicht. Overigens worden er elke dag wereldwijd tientallen ufo's (unindentified flying objects) gemeld.

De Melkweg

Het sterrenstelsel waarvan het zonnestelsel deel uitmaakt, bestaat uit een spiraalvormige schijf van sterrenhopen en stof. De Zon is slechts een kleine ster tussen de miljarden sterren van de Melkweg. De ster die het dichtst bij de Zon staat is Proxima Centauri, op 4,3 lichtjaar. De Melkweg heeft een doorsnede van 100 miljoen lichtjaar. De rotatiesnelheid neemt van binnen naar buiten toe en zwakt aan de uiteinden van de spiralen vervolgens weer af. De Zon draait in 240 miljoen jaar met een snelheid van 250 kilometer per seconde om de kern van de Melkweg. Starend naar de sterren wordt het uitspansel nog fascinerender zodra men bovenstaande getallen op zich laat inwerken en men zich bovendien realiseert dat conform de nieuwste wetenschappelijke inzichten de wieg van het aardse leven zich mogelijk in die onmetelijkheid bevindt.

Lees verder

• Sterrenstelsels met het blote oog herkennen
• Waar komen kometen vandaan?
• Het onbegrijpelijk mooie noorderlicht (poollicht)