Licht en donker, zomer en winter

Licht en donker. We ervaren het als een doodgewoon en tevens vanzelfsprekend verschijnsel. Dankzij de beweging die de aarde rond de zon maakt en daarbij ook eenmaal per dag om haar eigen as draait, kennen we op aarde een periode van licht en donker en beleven we op deze wijze ook de verschillende seizoenen. De zon komt 's morgens in het oosten op en gaat onder in het westen. Toch is het allemaal net iets ingewikkelder dan we in eerste instantie denken. Onze planeet, de aarde, beschrijft in 365 dagen, 5 uren, 48 minuten en 45,1814 seconden een elliptische baan om de zon, d.w.z. van lentepunt naar lentepunt. Deze tijdsduur wordt een tropisch jaar genoemd. Dit betekent dat de baan rond de zon iets langer duurt dan een volledig kalenderjaar van 365 dagen. Als men zich van dat verschil niets zou aantrekken en de duur van een jaar op 365 dagen zou afronden, dan zou men na vier jaar bijna een dag tekortkomen (preciezer: 23 uur en 15 minuten). Het toelaten van deze afwijking zou tot gevolg hebben dat na langere tijd de seizoenen ten opzichte van het kalenderjaar gaan verschuiven. Daarom werd in 1582 het schrikkeljaar ingevoerd. Zo wordt - meestal om de 4 jaar - 29 februari als extra dag ingevoerd en kunnen we het grootste deel van de afwijking compenseren.

Zomer hier, winter daar

De as van de aarde die van de geografische noordpool naar de geografische Zuidpool loopt staat niet rechtop of haaks op de baan die de aarde om de zon maakt. De aardas maakt een hoek van 23,439281° met het vlak waarin de aardbaan ligt. Dit feit veroorzaakt de seizoenen. De aarde staat daardoor schuin t.o.v. de zon. Wanneer het zomer is in onze omgeving, staat het Noordelijk Halfrond meer naar de zon gericht dan het Zuidelijk Halfrond. Het is dan op het hele Noordelijk Halfrond zomer. De zon beschijnt dit deel van de aarde dan intensiever dan de zuidelijker breedten. In onze winterperiode is het Zuidelijk Halfrond meer naar de zon gericht. Het omgekeerde is dan waar. Bij ons is het winter, op het Zuidelijk Halfrond is het dan zomer.

Op de evenaar, de denkbeeldige lijn die de aarde precies in de twee halfronden verdeelt, staat de zon tweemaal per jaar loodrecht boven, dat is op het exacte moment wanneer astronomisch gezien de lente en de herfst aanbreekt, dus rond 20 maart of 23 september. Tussen de eerste dag van de lente en herfst 'schuift' de zon tussen de Steenbokskeerkring en de Kreeftskeerkring. Deze keerkringen liggen op ruim 23,4 graden zuiderbreedte en 23,4 graden noorderbreedte, breedtegraden die exact overeenkomen met de schuine stand die de aarde t.o.v. de zon maakt. Dit betekent dat in deze zone de zon op elk punt tweemaal per jaar loodrecht boven uw hoofd staat. Enkel op of tussen de keerkringen kan de zon 's middags dus loodrecht boven u staan. Ten noorden van de Kreeftskeerkring staat de zon 's middags op haar hoogste punt altijd in het zuiden. Ten zuiden van de Steenbokskeerkring staat zij op haar hoogste punt dus altijd in het noorden. Een inwoner van bijv. Kaapstad ziet de zon dus 's middags altijd in het noorden staan.

Niet altijd oost en west

De aarde draait in 23 uur, 56 minuten en 4 seconden (dus in iets minder dan 24 uur) om haar eigen as. De draairichting (linksom) bepaalt ook grotendeels de richting waar de zon op komt en ondergaat. De zon komt gemiddeld genomen in het oosten op en gaat in het westen onder. Dit is zeker niet exact. Doordat de aarde niet alleen om haar as draait maar ook de hoek die zij t.o.v. de zon langzaam wijzigt, verandert per dag ook de richting van zonsopkomst en zonsondergang. In Nederland komt de zon op de langste dag (meestal 20 juni) in het noordoosten op en gaat zij in het noordwesten onder. De zon maakt dan een langere baan boven de horizon en gaat eerder op en later onder. De zon staat 's middags dan loodrecht boven de Kreeftskeerking.

Op 21 december, in de meeste gevallen de kortste dag, gaat de zon in het zuidoosten op en in het zuidwesten onder. De zon maakt dan een kortere baan boven onze omgeving en komt - zoals we weten - later op en gaat zij eerder onder. De zon staat nu loodrecht boven de Steenbokskeerkring. Dit houdt tevens in dat alleen op de dag dat de lente en herfst volgens de sterrenkunde begint, de zon exact in het oosten op komt en in het westen ondergaat.

Het hoogste punt

De hoek die zon met de aarde maakt, bepaalt gemiddeld genomen ook de temperatuur. Hoe hoger de zon op een bepaalde dag kan komen, hoe meer straling op een gelijkwaardige oppervlakte van bijv. 1 m2 terecht kan komen, hoe meer de aarde door de zon verwarmd kan worden. In Nederland varieert de maximale zonshoogte (culminatie) van 13 graden in het uiterste noorden van Nederland op 21 december tot bijna 63 graden in het uiterste zuiden van Limburg op 20 juni. Wanneer de zon haar hoogste punt bereikt, staat zij exact in het zuiden (of in het noorden ten zuiden van de Steenbokskeerkring).
Het tijdstip waarop de zon op haar hoogste punt staat, verloopt per één bepaalde plaats in Nederland ca. 15 minuten in de loop van het jaar. Aan het begin van de lente bereikt de zon later haar hoogste punt, bij de start van de herfst op zijn vroegst. In onderstaande tabel zien we de tijdstippen waarop de zon in de stad Utrecht haar hoogste punt bereikt en de maximale hoogte die zij bereikt.

De zon boven Utrecht
DatumHoogte zonHoogste punt
21 maart38.312:47
20 juni61.412:41
23 september37.712:32
21 december14.512:38
Tijden in Nederlandse wintertijd. Voor 20 juni en 23 september dient u gezien de zomertijd één uur op te tellen.

Van licht naar donker

Zodra de zon ondergaat, zal niet direct de volledige duisternis invallen. Voor een aantal minuten zal de zon ook beneden de horizon aanvankelijk voor wat restlicht zorgen. We spreken in deze periode van schemering. Er zijn drie soorten schemeringen die elk afhankelijk zijn van de hoogte van zon beneden de horizon:

SchemeringZonshoogte in graden
Civiel0-6
Nautisch6-12
Astronomisch12-18

We komen dus na zonsondergang eerst in de civiele schemering, vervolgens in de nautische en tenslotte in de astronomische schemering terecht. Zoals wij met onze ogen licht en donker vaststellen, moeten we uitgaan van de civiele schemering. Wanneer de civiele schemering eindigt is het voor de meeste mensen donker. Zodra de zon beneden een hoogte van 18 graden onder de horizon komt, is er pas volgens de astronomie sprake van volledige duisternis. In Nederland eindigt de astronomische schemering niet tussen 20 mei en 24 juli en blijft er een klein beetje restlicht over dat we bij een heldere nacht onder donkere omstandigheden heel duidelijk in het noorden kunnen zien. De duur van de schemering is bepalend voor hoe snel het donker en licht wordt. In de zone tussen de keerkringen is de schemering van vrij korte duur. De civiele schemering duurt er 11 tot 23 minuten. Het is daar dus snel donker. Komen we meer noord- of zuidwaarts dan neemt de duur van de schemering toe.

Onderstaand voorbeeld toont de duur van de civiele schemering voor enkele plaatsen op 20 juni:
Reykjavik constant
Oslo 105 min.
Amsterdam 49 min.
Wenen 41 min.
Madrid 33 min.
Miami 26 min.
Jakarta 23 min.

Het genoemde feit dat de aardas schuint staat t.o.v. de zon, heeft ook tot gevolg dat de Noordpool en de Zuidpool geen dagelijks terugkerende perioden van licht en donker kennen. Tussen 21 maart en 23 september schijnt de zon onafgebroken op de Noordpool. Het is er dus dag en nacht licht. Op de Zuidpool heerst dan ruim 3 maanden duisternis. Tussen 23 september en 21 maart schijnt de zon boven de Zuidpool en is de Noordpool iets korter dan 3 maanden in duisternis gedompeld. Een periode van constante licht en duisternis treedt in een kortere periode ook op boven de poolcirkel (66,5 graden). In de zomerperiode gaat de zon afhankelijk van de breedtegraad een dag tot enkele maanden niet onder. Dit noemen we de middernachtzon. In het bovenstaande voorbeeld zien we dat Reykjavik op 20 juni constant daglicht heeft. In Nederland varieert de duur van civiele schemering van 30 tot 52 minuten. In de herfst is de schemering het kortst, rond 20 juni het langst.

DagDuur schemering Utrecht (minuten)
1 jan41
1 feb37
1 mrt34
1 apr35
1 mei39
1 jun47
1 jul48
1 aug41
1 sep35
1 okt33
1 nov36
1 dec40

Tijdens de civiele schemering wordt het zonlicht vooral tegen hoge sluierwolken gereflecteerd. Zodra de zon dichter bij de horizon komt worden vervolgens ook middelhoge en lagere wolken beschenen. Het resultaat is dikwijls een fraaie schakering aan kleuren die met name versterkt wordt wanneer de onderste luchtlagen ook veel stof bevatten waardoor zonlicht verstrooid wordt. Er ontstaan zodoende oranje tot dieprode of purperen kleuren.
© 2009 - 2024 Meegt, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Per 2021 gaat InfoNu verder als archief, artikelen worden nog maar beperkt geactualiseerd.
Gerelateerde artikelen
Overzicht zonsopkomst en zonsondergang 2016Overzicht zonsopkomst en zonsondergang 2016De lengte van het daglicht, de schemering en het donker zijn afhankelijk van de tijden van zonsopkomst en zonsondergang.…
Zonsopkomst en zonsondergang in januari, februari en maartZonsopkomst en zonsondergang in januari, februari en maartDe dagen beginnen langer te worden in het eerste kwartaal van het nieuwe jaar. Een artikel met de tijdstippen wanneer de…
De schaduw van de aarde en het blauwe en gouden uurtjeDe schaduw van de aarde en het blauwe en gouden uurtjeBij een heldere lucht kunnen we net voor de zon opkomt of net onder is gegaan, de schaduw van onze eigen aarde zien. In…
Winter, wanneer begint het – 20, 21 of 22 decemberWinter, wanneer begint het – 20, 21 of 22 decemberDe winter begint op 21 december, zo leren we dat op school. Elk seizoen begint op de 21ste: 21 maart, 21 juni, 21 septem…

De ruimte, het oneindige heelalDe ruimte, het oneindige heelalOp het Amerikaanse ruimtevaartstation Cape Canaveral zijn twee sattelieten, geheten Stereo. Hun missie is: foto's van de…
De aarde en het heelalDe aarde en het heelalDe zon, maan en satellieten hebben meer invloed op je leven dan je misschien beseft. Kennis over het zonnestelsel en ove…
Meegt (12 artikelen)
Gepubliceerd: 19-03-2009
Rubriek: Wetenschap
Subrubriek: Sterrenkunde
Per 2021 gaat InfoNu verder als archief. Het grote aanbod van artikelen blijft beschikbaar maar er worden geen nieuwe artikelen meer gepubliceerd en nog maar beperkt geactualiseerd, daardoor kunnen artikelen op bepaalde punten verouderd zijn. Reacties plaatsen bij artikelen is niet meer mogelijk.