Vulkanische winter: wat is het en kan het echt gebeuren?

Een vulkanische winter kan ontstaan wanneer als gevolg van een uitbarsting van een supervulkaan as in de stratosfeer terecht komt. Dit kan zorgen voor een sterke temperatuurdaling. In 1816 was een uitbarsting van de vulkaan Tambora de aanleiding voor 'het jaar zonder zomer'. In Europa kwamen toen naar schatting zo'n 200.000 mensen om het leven door de gevolgen van de vulkanische winter. Een uitbarsting van een supervulkaan zoals de Yellowstone in de Verenigde Staten zou zelfs voor een nieuwe ijstijd kunnen zorgen.

Vulkanische winter door uitbarsting supervulkaan

• Wat is een vulkanische winter?
• De laatste supererupties
• 1816: het jaar zonder zomer
• Volgende ijstijd door een nieuwe supereruptie?

Wat is een vulkanische winter?

Een vulkanische winter is een verschijnsel dat kan ontstaan als gevolg van de uitbarsting van een supervulkaan. De term supervulkaan is gereserveerd voor vulkanen die supererupties kunnen voortbrengen: uitbarstingen waarbij meer dan 1000 km³ tefra wordt uitgeworpen (cijfer 8 op de vulkanische-explosiviteitsindex). Zo'n uitbarsting leidt niet alleen tot gigantische verwoestingen in de directe omgeving van de vulkaan. Doordat het uitgestoten stof in hogere luchtlagen terecht komt kan de temperatuur op aarde stevig dalen. In extreme gevallen kan dit een nieuwe ijstijd veroorzaken. Schatting van om de hoeveel jaar een supereruptie voorkomt verschillen van eens in de enkele tienduizenden jaren tot eens in een miljoen jaar.

De laatste supererupties

De laatste vulkaanuitbarsting die de kracht van een supereruptie bereikte of benaderde was de uitbarsting van de Taupo in Nieuw-Zeeland in het jaar 180 na Chr. De uitstoot hiervan wordt geschat op circa 1170 km³ tefra. De één-na-laatste supereruptie was die van de vulkaan Toba op het Indonesische eiland Sumatra. Bij een uitbarsting zo'n 74.000 jaar geleden werd het Tobameer gevormd. Deze gigantische uitbarsting zorgde voor een uitstoot van bijna 3000 km³ gesteente.

1816: het jaar zonder zomer

De uitbarsting van de vulkaan Tambora op het Indonesische eiland Soembawa (toenmalige Nederlands-Indië) in 1815 was net niet krachtig genoeg om een supereruptie genoemd te worden, maar bij de uitbarsting werd wel zoveel gesteente uitgestoten dat het jaar erna in grote delen van de wereld bekend is komen te staan als 'het jaar zonder zomer'. De kracht van de eruptie was immens. Het staat gelijk aan de ontploffing van 34.000 megaton TNT. Door de uitbarsting kwam het eiland - waar toen zo'n 7.000 mensen woonden - meters omhoog uit de zee. De uitgestoten as penetreerde bovendien gedeeltelijk de ozonlaag. Dit had niet alleen invloed op de temperatuur in de regio, maar ook op die van Noord-Europa en het noordoosten van de Verenigde Staten. De maanden juni en juli van 1816 hadden hierdoor elk etmaal nachtvorst en er was regelmatige sprake van hevige sneeuwval. In Europa ontstonden grote problemen doordat als gevolg van zomerse nachtvorst oogsten mislukten en ziektes uitbraken. Naar schatting kostte dit in Europa aan 200.000 mensen het leven. De omstandigheden waren extra zwaar doordat de uitbarsting samenviel met het Dalton-minimum: een periode tussen 1790 en 1830 waarin er sprake was van een lage zonneactiviteit en daarmee een lager dan gemiddelde wereldtemperatuur.

Volgende ijstijd door een nieuwe supereruptie?

Zou heden ten dage een supereruptie plaatsvinden dan zou dit tot een mondiale catastrofe kunnen leiden. Alles van temperatuur tot zeeniveau en van elektriciteit tot vliegverkeer zou erdoor ontregeld kunnen raken. Wanneer asdeeltjes de stratosfeer bereiken en zorgen voor een sterke daling van de doordringbaarheid voor zonlicht dan daalt niet alleen de temperatuur maar sterven ook veel gewassen waardoor een wereldwijde hongersnood kan ontstaan. Krijgt de wereld niet alleen te maken met een vulkanische winter maar zelfs met een langer aanhouden van deze omstandigheden, dan zou zelfs van een nieuwe ijstijd gesproken kunnen worden.

Alhoewel het nog wel tienduizenden of honderdduizenden jaren kan duren voor het zo ver is, is een uitbarsting van een supervulkaan zeker niet denkbeeldig. Onderzoekers vestigden aan het begin van de 21ste eeuw de aandacht op de supervulkaan Yellowstone in de Verenigde Staten. Tussen 2004 en 2006 steeg deze vulkaan met zeven centimeter per jaar in hoogte. Dit lijkt wellicht niet veel maar het is de snelste stijging of zwelling ooit gemeten bij deze vulkaan en duidt op activiteit. De zwelling - die het gevolg is van het opvullen van de magmakamer onder de caldera (krater) - wordt als sinds 1923 bijgehouden. De vorige uitbarstingen waren 2 miljoen, 1,3 miljoen en 0,64 miljoen jaar geleden. Tussen deze uitbarsten zat dus steeds circa 0,7 miljoen jaar en deze lengte naderen we nu opnieuw.